Ήπιος δεσποτισμός

του Σταμάτη Κυρζόπουλου από το Σχολιαστή

Ο όρος ήπιος δεσποτισμός πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον σημαντικό φιλελεύθερο Γάλλο διανοητή, ιστορικό και πολιτικό του 19ου αιώνα  Alexis de Tocqueville στο μνημειώδες έργο του «Η δημοκρατία στην Αμερική». Ο Tocqueville περιέγραψε μια κατάσταση όπου «οι κυβερνήσεις έχουν εκτεταμένες, ενδεχομένως τυραννικές εξουσίες, αλλά οι πολίτες δεν αισθάνονται να καταπιέζονται, ούτε να διώκονται»και έκανε λόγο για μια εκδοχή «απόλυτης εξουσίας ικανής να στέκεται δίπλα σε κάθε άνθρωπο και να τον κατευθύνει». Ο νέος αυτός δεσποτισμός είναι πιο εκτεταμένος και πιο ήπιος, υποβαθμίζει τους ανθρώπους χωρίς να τους βασανίζει. Σύμφωνα με τον Γάλλο σκεπτικιστή «η νέα αυτή εξουσία καθιστά λιγότερο χρήσιμη και πιο σπάνια τη χρησιμοποίηση της ελεύθερης βούλησης, δεν συντρίβει τη θέληση, αλλά τη μαλακώνει, τη λυγίζει, σπανίως την κατευθύνει σε δράση, αλλά ενοχλεί, καταπιέζει, εκνευρίζει, καταπραϋνει, αποβλακώνει, και τελικά οδηγεί κάθε έθνος, να γίνει ένα κοπάδι από φοβισμένα, εργατικά πρόβατα που βοσκός τους είναι η κυβέρνηση». Η οπτική του Tocqueville δεν απηχεί μόνο την κλασσική φιλελεύθερη ανησυχία για τις δυνατότητες παρεμβατισμού του κεντρικού κράτους στη ζωή και τις δραστηριότητες των πολιτών, πηγαίνει ένα -κρίσιμο- βήμα παρακάτω: εφιστά τον κίνδυνο της εθελοδουλίας, της -τρόπον τινά- «αυτόβουλης» εκχώρησης ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, της φαινομενικά ανώδυνης υποταγής σε μια όλο και πιο ανεπαίσθητη και συνάμα όλο και πιο καθολική κρατική αυθαιρεσία.


   Eίναι πραγματικά εντυπωσιακός (και συνάμα άκρως ανησυχητικός) ο τρόπος με τον οποίο προσελήφθη από τους πολίτες των Η.Π.Α. (αλλά και των υπολοίπων σύγχρονων «δημοκρατιών του θεάματος») η υπόθεση των αποκαλύψεων του πρώην πράκτορα των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών Edward Snowden για τις Οργουελικών διαστάσεων παρακολουθήσεις της επικοινωνίας και της διαδικτυακής δραστηριότητας -δυνάμει- όλων των πολιτών σε πλανητικό επίπεδο. Η στοιχειοθετημένη επιβεβαίωση της πλέον κατάφωρης δυνατής παραβίασης oρισμένων θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων επετεύχθη να παρουσιασθεί ως κινηματογραφικού τύπου ψευτο-κατασκοπικό θρίλερ προς μηντιακή κατανάλωση και αναπαραγωγή. Ένας Αμερικανός Πρόεδρος, που η εκλογή του (μετά τη λαίλαπα των νεο-συντηρητικών του Bush) και ο εμπνευσμένος, οραματικός του λόγος είχαν γεννήσει ελπίδες για περισσότερο σεβασμό στις δημοκρατικές αρχές, υποβάθμισε ανερυθρίαστα το ζήτημα ως -περίπου- εκκεντρική συμπεριφορά ενός «σπασικλοειδή nerd» της νέας ψηφιακής εποχής.

Το κρισιμότερο: δημοσκοπήσεις έδειξαν ότι πάνω από το 60% των Αμερικανών πολιτών δεν θεωρεί επιλήψιμη την πρακτική της καθολικής τους παρακολούθησης. Συναινούν, με άλλα λόγια, στην περιστολή των δημοκρατικών τους ελευθεριών και των ατομικών τους δικαιωμάτων. Φανταστείτε ποια μπορεί να είναι η άποψη τους σχετικά με την «νομιμοποίηση» των μυστικών υπηρεσιών της πατρίδας τους να παρακολουθούν πολίτες ή αξιωματούχους άλλων κρατών...

    Η επιτυχημένη -όπως φαίνεται- προσπάθεια πειθαναγκασμού των πολιτών να αποποιηθούν των ελευθεριών και του απαραβίαστου των επικοινωνιών και της ιδιωτικής τους ζωής βασίζεται στην τρομο-φοβική ή (αν θέλετε) τρομο-λαγνική εξίσωση: «εκχωρείς ελευθερία για να κερδίσεις ασφάλεια». Το επιχείρημα υποδύεται το αδιάστειστο: «η δημοκρατία βασίζεται πρωτίστως στην εμπέδωση του αισθήματος ασφαλείας των πολιτών». Αληθές, αλλά την ασφάλεια ή το «υπέρτερο εθνικό συμφέρον» επικαλούνται πάντα και όλες οι δικτατορίες, και οι «εθνοσωτήρες» δικτάτορες. Δεν μπορεί η ασφάλεια ή οι πραγματικές ή φανταστικές απειλές εναντίον της να γίνονται μονίμως πρόσχημα για την περιστολή της δημοκρατίας ή τον εκφυλισμό της σε ένα καθεστώς καθολικών παρακολουθήσεων, με όλους τους πολίτες να αντιμετωπίζονται ως οιονεί ύποπτοι τρομοκράτες. «Όποιος δεν έχει τίποτα να κρύψει, δεν έχει τίποτα να φοβηθεί», ισχυρίζεται ευλογοφανώς και λαϊκίζοντας η εξουσία, και  η μία κάμερα παρακολούθησης στήνεται μετά την άλλη.

   Η ψυχολογική εξοικείωση των «υπηκόων» των τηλεοπτικών δημοκρατιών με την κατάλυση της ιδιωτικής σφαίρας ξεκίνησε με τα τηλεοπτικά reality-shows  χαζοχαρούμενης έκθεσης στα διάφορα σπίτια των «μεγάλων αδελφών» και τις εξόφθαλμα προπαγανδιστικές παραγωγές της αμερικανικής κινηματογραφικής βιομηχανίας (τύπου «24»), συνεχίσθηκε με τις δημοσιογραφικές «αποκαλύψεις» των κρυφών καμερών των τηλε-εισαγγελέων, για να προσλάβει σχεδόν πρωτοφανείς διαστάσεις με τον -στα όρια της ψυχοπαθολογίας- ναρκισσισμό της συνεχούς αυτο-προβολής στα κοινωνικά δίκτυα του διαδικτύου.

   Κάπως έτσι τα πράγματα έχουν πάρει τον -πιθανότατα- μη αναστρέψιμο δρόμο τους. Έχουμε,  ως πολίτες (αλλά και ως πελάτες) εκχωρήσει σε κρατικές εξουσίες, μυστικές υπηρεσίες και  πολυπλόκαμες ολιγο- ή μονο-πωλιακές εταιρείες-γίγαντες το δικαίωμα να μας κατασκοπεύουν σε κάθε μας βήμα, σε κάθε μας σκέψη, σε κάθε μας επιλογή. Οι σποραδικές αντιδράσεις μοναχικών καβαλάρηδων, σαν τον Snowden, ελάχιστες αμυχές επιφέρουν στο δέρμα του μειλίχιου τέρατος του ήπιου δεσποτισμού. Ίσως πάλι και να πρόκειται απλώς για τις δύο όψεις του αναπόδραστου της τεχνολογικής και της συνακόλουθης ανθρωπολογικής εξέλιξης: όπως με την νέα τεχνολογία η πρόσβαση στη γνώση και την πληροφορία διευκολύνεται, όπως η επικοινωνία είναι πια ανεμπόδιστη, όπως τα κοινωνικά δίκτυα γίνονται κυψέλες κοινωνικής χειραφέτησης και αυτο-οργάνωσης ή και μέσα αστραπιαίας διάδοσης εξεγέρσεων, έτσι ενισχύονται σε, πρωτόφαντο στην ανθρώπινη ιστορία βαθμό, οι δυνατότητες ολοκληρωτικού ελέγχου των δράσεων των πολιτών. Όπως εγράφη  και αλλού :  «Όλα τα τείχη έπεσαν, και αυτά που μας απομόνωναν, και αυτά που μας προστάτευαν».
Καλό είναι τουλάχιστον να το συνειδητοποιήσουμε...   Για τον αναγνώστη που τυχόν ενδιαφέρεται για πιο ενδελεχείς προσεγγίσεις του θέματος παραθέτω και μια σειρά σχετικών αναγνωσμάτων:

- Η δημοκρατία στην Αμερική του Αlexis de Tocqueville-εκδ. Στοχαστής
- Το μειλίχιο τέρας του Rafaelle Simone- εκδ. Πόλις
- Η παρακμή του αστικού πολιτισμού του Παναγιώτη Κονδύλη- εκδ. Θεμέλιο
- Δημοκρατία του Charles Tilly-εκδ. Gutengerg