Ο Θεός στο Παρίσι

του Γιάννη Παπαθεοδώρου για τη στήλη Ανώμαλα Ρήματα—

Το πρόσφατο μακελειό στο Παρίσι μας θύμισε με τον πιο τραγικό τρόπο ότι το θρησκευτικό μίσος αρκεί να μετατρέψει μερικούς καθημερινούς ανθρώπους σε φανατισμένους «μάρτυρες» που, στο όνομα ενός «ιερού πολέμου», αποφασίζουν να σκορπίσουν το θάνατο στην καρδιά της Ευρώπης. Φοβάμαι, λοιπόν, πως η δημοκρατική ευαισθησία μας δεν μπορεί να εξαντλείται στο σύνθημα «Je suis Charlie», ακριβώς επειδή το φαινόμενο είναι αρκετά πιο σύνθετο και πολύπλοκο από τις νηφάλιες φωνές που μιλάνε για την αυτονόητη «ελευθερία του τύπου» και από τις ψύχραιμες εκκλήσεις  για μια απο-δαιμονοποίηση του Ισλάμ.

Είναι σαφές ότι βρισκόμαστε (ξανά) μπροστά σε ένα πολιτικό και πολιτισμικό σοκ, που δεν θα λυθεί με επιφανειακές αναλύσεις για τη σατιρική πένα των σκιτσογράφων ούτε με βιαστικούς συμψηφισμούς για τα δεινά που έχει τραβήξει το Ιράκ, το Αφγανιστάν και η Συρία από την Δύση. Η Γαλλία άλλωστε δοκιμάστηκε ιστορικά περισσότερο από όλες τις χώρες της Ευρώπης στη σχέση της με το Ισλάμ, και, μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο- από την υπόθεση της Ινδοκίνας ως τον πόλεμο της Αλγερίας, και από την «Ιρανική επανάσταση» ως το σημερινό «τζιχαντισμό»-, αντιμετώπισε κοινωνικές εντάσεις και τραυματικά γεγονότα που συνδέονταν άμεσα με όλες τις εκδοχές και τις μεταμορφώσεις του ισλαμικού ριζοσπαστισμού: από τον ένοπλο αγώνα της από-αποικιοποίησης ως τον εξτρεμιστικό φονταμενταλισμό.

«Το Ισλάμ», γράφει ο ιστορικός Μαρκ Φερό στο βιβλίο του Το σοκ του Ισλάμ[1], «δεν μιλάει με μία μόνο φωνή, όσο και αν, εδώ και δύο ή τρεις δεκαετίες, αυτή που ακούγεται περισσότερο είναι η πιο επιθετική απέναντι στη Δύση. Αυτή τροφοδοτείται προφανώς από την ίδια της την κληρονομιά αλλά επίσης και από τη γενικευμένη κοινωνική υποβάθμιση που αγγίζει και τις ανεπτυγμένες κοινωνίες». Ο Φερό επιμένει πως το πρόβλημα που εκδιπλώνεται σήμερα μπροστά μας, στη νέα φάση της «αποπροσανατολισμένης Δύσης και της κατακερματισμένης Ανατολής», είναι ο βίαιος εξισλαμισμός της δυτικής νεωτερικότητας μέσα από την παγκοσμιοποίηση της μνησικακίας. Η μνησικακία αυτή δεν περιλαμβάνει πλέον την κλασική ανιπαράθεση με κάποια «επικίνδυνα κράτη» αλλά αφορά την ίδια τη διάχυση του «ιερού πολέμου» σε διασπορικές επικράτειες μειονοτήτων και μεταναστών, που ζουν στις μητροπόλεις της Δύσης. Από αυτή την άποψη, το «τζιχάντ» είναι ήδη δυτικοποιημένο και διαθέτει ένα ευρύ κοινωνικό και διαδικτυακό ρίζωμα, την ίδια ώρα που ο παλαιότερος συνεκτικός μύθος μιας πολιτικά συντεταγμένης ενότητας του αραβικού κόσμου φαίνεται να σβήνει οριστικά.

Αναμφισβήτητα, έχουμε εισέλθει σε μια περίοδο που το τέρας του φανατισμού διψάει για αίμα. Θα πρέπει λοιπόν να ξανασκεφτούμε το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των δυτικών κοινωνιών μέσα από αυτή τη διαρκή πρόκληση του «ιερού πολέμου». Προς το παρόν, οι μόνοι που φαίνονται να δίνουν κάποιες πρόχειρες και επικίνδυνες απαντήσεις είναι μια ισλαμοφοβική και αντιευρωπαϊκή ακροδεξιά καθώς και μια «πολιτισμική αριστερά» που έχει αναλάβει επαγγελματικά το ρόλο του «φίλου των μεταναστών». Κάπως έτσι, η Ευρώπη κινείται σε μια λογική που είτε αυταρχικοποιεί την υποτιθέμενη επικυριαρχία της είτε πλέκει το «εγκώμιο της διαφοράς» για να κρύψει το συμβολικό φορτίο της Διαφωτιστικής κληρονομιάς της.

Κι όμως∙ ο Διαφωτισμός δεν ήταν ένα απλό επεισόδιο της ιστορίας των ιδεών αλλά ένα ολοκληρωμένο σχέδιο καθολίκευσης του ανθρωπισμού. Δεν υποστηρίζω πως πρέπει να τον επαναφέρουμε στο προσκήνιο μέσω μιας νοσταλγικής επιστροφής σε προηγούμενους αιώνες. Λέω όμως πως ίσως θα άξιζε σήμερα να τον υπερασπιστούμε ξανά, μέσα από το πρόταγμα μιας ανεκτικής δημόσιας σφαίρας αλλά και μιας αμυνόμενης δημοκρατίας. Ο διπλός αυτός συνδυασμός ενδεχομένως να μας προφυλάσσει, για την ώρα, από εύκολους αναγωγισμούς και αφορισμούς, που παραβλέπουν ότι η Ευρώπη έχει ήδη εμπλακεί σε ένα ιδιότυπο «υπόγειο πόλεμο» στο εσωτερικό της. Μας προφυλάσσει επίσης και από την εύκολη σάτιρα.

Στο φονικό του Παρισιού υπάρχει άλλωστε μια κρίσιμη λεπτομέρεια, που την περιγράφει με οξυδέρκεια και ευαισθησία ο σκιτσογράφος Ανδρέας Πετρουλάκης: «Ο αστυνομικός που δέχτηκε τη χαριστική βολή των δολοφόνων κατά την αποχώρησή τους ήταν μουσουλμάνος. Είναι πολύ πιθανό να ενοχλείτο και εκείνος από την εικονογράφηση του Μωάμεθ που γινόταν κάθε μέρα στο κτίριο που φύλαγε. Στην ουσία διαφωνούσε με ό,τι έλεγαν αλλά υπερασπίστηκε μέχρι θανάτου, κυριολεκτικά, το δικαίωμά τους να το λένε. Ποιος είναι το πιο αυθεντικό παιδί του Διαφωτισμού σε αυτήν την υπόθεση»;[2] Ας το σκεφτούμε∙ γιατί το σύνθημα «Je suis Charlie» είναι ίσως ένας εύκολος τρόπος να θρηνήσουμε τα θύματα αλλά δεν αλλάζει τη δύσκολη συμβίωσή μας με τους Άλλους. Ιδίως τώρα, που ο Θεός εγκατέλειψε το Παρίσι.