Plamen Tonchev: Επίκαιρος ο Χάντινγκτον;

από το book's journal

Οι τρομακτικές εικόνες από το Παρίσι με παρακίνησαν σήμερα το πρωί να ξαναδιαβάσω για πολλοστή φορά το άρθρο του Σάμιουελ Χάντινγκτον (Samuel Huntington) για τη σύγκρουση πολιτισμών. Το βρίσκω πολύ καλογραμμένο και εξαιρετικά επιτυχημένο, στο βαθμό που δεν παύει να συζητείται εδώ και πάνω από είκοσι χρόνια, μετά τη δημοσίευσή του το 1993. Αυτός δεν είναι ο σκοπός ενός ακαδημαϊκού άρθρου – να προκαλέσει συζήτηση;

Σημειωτέον, με το άρθρο αυτό ο μακαρίτης πλέον Χάντινγκτον απαντούσε στη γνωστή θεωρία του Φράνσις Φουκουγιάμα (Francis Fukuyama) και στο βιβλίο του με τίτλο Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος (1992). Ο Φουκουγιάμα πίστευε ότι με την κατάρρευση του κομμουνισμού τη διετία 1989-1991 θα θριάμβευε παγκοσμίως η φιλελεύθερη δυτική δημοκρατία και η οικονομία της αγοράς. Σήμερα έχει παραδεχθεί δημοσίως ότι ήταν υπεραισιόδοξος.

Ο Χάντινγκτον ισχυρίστηκε ότι οι νέοι «διαμορφωτές της ιστορίας» (shapers of history) στη διεθνή σκηνή θα είναι οι πολιτισμοί και απαρίθμησε οκτώ: τον δυτικό, τον κομφουκιανό, τον ιαπωνικό, τον ισλαμικό, τον ινδουιστικό, τον σλαβικό-ορθόδοξο, τον νοτιοαμερικανικό και πιθανώς τον αφρικανικό. Η ταξινόμηση αυτή σηκώνει μεγάλη συζήτηση και είναι προδήλως απλουστευτική.

Η θεωρία για τη σύγκρουση πολιτισμών απέκτησε πολλούς οπαδούς και εχθρούς. Όσοι την απορρίπτουν τονίζουν ότι τροφοδοτεί τη μισαλλοδοξία για άλλες θρησκείες. Είναι γεγονός ότι πολύ συχνά η ισλαμοφοβία «θεωρητικοποιείται» με την επίκληση του Χάντινγκτον. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι στο εν λόγω άρθρο αναδεικνύονται κι άλλοι καθοριστικοί παράγοντες εκτός από τη θρησκεία – η γλώσσα, η ιστορία, τα έθιμα, οι θεσμοί και η συνείδηση μιας κοινότητας ή ενός έθνους βάσει αυτοπροσδιορισμού.

Ο Χάντινγκτον παραδεχόταν ότι ο κόσμος μας γίνεται όλο και μικρότερος και εννοούσε ότι με την παγκοσμιοποίηση οι επαφές μεταξύ των διαφόρων πολιτισμών θα προκαλέσουν προστριβές και συγκρούσεις. Έχει ενδιαφέρον το επιχείρημά του ότι τα πολιτισμικά γνωρίσματα είναι ιδιαίτερα ανθεκτικά και δεν αλλάζουν με την ταχύτητα που χαρακτηρίζει τις τεχνολογικές εξελίξεις ή τις μετακινήσεις πληθυσμών. Σήμερα γίνεται φανερό ότι ο κόσμος μας όντως γίνεται μικρότερος και εξαιτίας του υπερπληθυσμού που οξύνει τον ανταγωνισμό για χώρο και φυσικούς πόρους – ο Χάντινγκτον αναφέρει τις δημογραφικές εξελίξεις μόνον ακριθιγώς. Επιπροσθέτως, η θεωρία αυτή θα ήταν πληρέστερη αν συμπεριελάμβανε και τις τρομακτικές –και συνεχώς διευρυνόμενες– ανισότητες στον πλανήτη μας ως αιτία για πολλές συγκρούσεις. Η επισήμανση για την αντιπαλότητα μεταξύ της Δύσης και του υπόλοιπου κόσμου (the West vs the Rest) έχει ενδιαφέρον, αλλά παραμένει ελλιπής.

Ένα από τα πιο επίμαχα σημεία στο άρθρο του είναι τα λεγόμενα «ρήγματα» (faultlines), δηλαδή τα γεωγραφικά σύνορα μεταξύ των διαφόρων πολιτισμών. Πιθανόν αυτός είναι και ο βασικός λόγος, για τον οποίον στην Ελλάδα η θεωρία αυτή απορρίφθηκε μετά βδελυγμίας κι όχι μετά έπειτα από ουσιαστική συζήτηση για την αξία ή τις αδυναμίες της. Χαράσσοντας τα πολιτισμικά σύνορα, ο αθεόφοβος Χάντινγκτον δεν έβαλε την Ελλάδα μαζί με την Ιταλία και τη δυτική Ευρώπη, αλλά είχε το θράσος να την πακετάρει μαζί με «παρακατιανούς» Τούρκους, Σλάβους και Αραβες. Φαίνεται πως κάπου εθίγη ο εθνικός εγωισμός των Ελλήνων που θα ήθελαν να κατατάσσονται στην προηγμένη Δύση κι όχι στην προβληματική Ανατολή. Κατά τα λοιπά, η θεωρία για τον ρόλο των πολιτισμών θα ταίριαζε κάλλιστα στο δόγμα της ελληνικής ιδιαιτερότητας, την οποία ως γνωστόν κανείς μη Έλλην δεν μπορεί να καταλάβει...

Πάντως, είναι γεγονός ότι το άρθρο του Χάντινγκτον παραμένει επίκαιρο και αξίζει να το διαβάσει κανείς, ακόμη και αν εν τέλει διαφωνεί με τη θεωρία αυτή. Τα τραγικά γεγονότα στο Παρίσι, οι μεταναστευτικές ροές προς την Ευρώπη και οι ενδείξεις για επερχόμενες συγκρούσεις στις κοινωνίες της Γηραιάς Ηπείρου επιβάλλουν μια ειλικρινή και σε βάθος συζήτηση για τη νέα εποχή που ανατέλλει.