Η αρχιτεκτονική της κατακερματισμένης κοινωνίας

του Σπύρου Βλέτσα από την Athens Voice

Mε αφορμή την ίδρυση στα Ιωάννινα της έβδομης Αρχιτεκτονικής Σχολής στην χρεοκοπημένη Ελλάδα έγραφα πριν λίγες εβδομάδες στο κείμενό μου «Και Αρχιτεκτονική θα σας φτιάξουμε» για τον τρόπο που το πελατειακό σύστημα έσπερνε σχολές της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, έξω από κάθε εκπαιδευτική και οικονομική λογική.

Λίγες μέρες μετά τη δημοσίευση του άρθρου βρέθηκα στην πατρίδα μου, τα Γιάννενα, όπου διαπίστωσα ότι οι συμπατριώτες μου ήταν πολύ ικανοποιημένοι από την ίδρυση της σχολής, θεωρώντας ότι η πόλη θα έχει μία κάποια αναπτυξιακή δυνατότητα στις δύσκολες εποχές που ζούμε. Σκέφτηκα ότι οι συνομιλητές μου μάλλον δεν είχαν συνειδητοποιήσει ότι η αντίληψη πως η ανάπτυξη γίνεται με παροχές του κράτους προς τους πολίτες, οδήγησε το κράτος στη χρεοκοπία και πολλούς πολίτες στη φτώχεια. Κυρίως όμως δεν είχαν αναγνωρίσει ότι η χρεοκοπία σήμανε το τέλος μιας ανάπτυξης που στηρίχτηκε στην αντιπαραγωγική διανομή των δανεικών από κράτος προς την κοινωνία.

Η αρχική μου σκέψη συμπληρώθηκε με την επισήμανση ότι τα ιδιωτικά τοπικά μικροσυμφέροντα, όπως η ενοικίαση διαμερισμάτων και ο τζίρος στα καταστήματα, μπορεί να έκαναν αρκετούς Γιαννιώτες να βλέπουν ευνοϊκά αυτή τη νέα… αναπτυξιακή προοπτική. Και ίσως, αναλογίστηκα τελικά, να μην είναι τόσο παράλογοι αν σκέφτηκαν ότι εφόσον το σύστημα εξακολουθεί να λειτουργεί με τον παλιό τρόπο, τότε γιατί να μην επωφεληθούν και οι ίδιοι από τη συνεχιζόμενη μοιρασιά.

Στo πλαίσιo της λειτουργίας του πελατειακού συστήματος η ελληνική κοινωνία κατέληξε να είναι ένα σύνολο ατομικών και ομαδικών επιδιώξεων για την κατοχύρωση συμφερόντων. Οι περισσότεροι ζητούσαν μια καλύτερη θέση στα εισοδήματα και τα προνόμια που μοίραζε το κράτος. Πολλές αγωνιστικές κινητοποιήσεις έγιναν με αυτό το κίνητρο. Πίσω από τα τραγούδια για την εργατιά, που έπαιζαν τα μεγάφωνα, υπήρχε η επιδίωξη για την απόσπαση μεγαλύτερων κερδών. Δεν πρόκειται για τις θεμιτές διεκδικήσεις που ο εργαζόμενος ζητά από τον εργοδότη, αλλά για ένα φαύλο πολιτικό αλισβερίσι.

Όπως σημειώνει ο Χρυσάφης Ιορδάνογλου στο σύντομο αλλά σημαντικό βιβλίο του «Κράτος και ομάδες συμφερόντων» στην προσωπική εκδούλευση , στα γνωστά ρουσφέτια, ο ισχυρός πόλος είναι ο πολιτικός και ο αδύναμος ο πελάτης-ψηφοφόρος. Το αντίστροφο συμβαίνει με τις ομάδες συμφερόντων, καθώς η δύναμη που έχουν συγκεντρώσει καθιστά αυτές τον ισχυρό πόλο και τους πολιτικούς τον αδύναμο. Κάπως έτσι φθάσαμε στο σημείο κάποιες ισχυρές ομάδες να εξασφαλίζουν εξωφρενικά προνόμια και να τα διατηρούν σχεδόν ακέραια στη διάρκεια της κρίσης.
Το κράτος κατέληξε να μην έχει ως μέλημα να βοηθήσει τους αδύναμους και να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για μια βιώσιμη, παραγωγική ανάπτυξη, αλλά το πώς να αντιμετωπίσει, ή συνήθως πώς να ικανοποιήσει, τις πιέσεις των ομάδων συμφερόντων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το ασφαλιστικό. Ενώ η πλειονότητα των συνταξιούχων λαμβάνει πολύ χαμηλές συντάξεις το κράτος εξακολουθεί να επιδοτεί με δισεκατομμύρια τα «ευγενή» ταμεία. Όλα αυτά συγκροτούν μια κατακερματισμένη κοινωνία, με επιμέρους υποσύνολα, χωρίς άλλο προσανατολισμό εκτός από το συντεχνιακό συμφέρον και την προσπάθεια κατοχύρωσής του. Αυτός ο κατακερματισμός ήταν μια σίγουρη συνταγή αποτυχίας για την κοινωνία μας και η καταστροφή δεν άργησε να έρθει.

Ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές ομάδες που διεκδικούσαν μερίδιο από το κρατικό ταμείο δεν είχαμε συγκρούσεις. Αντίθετα υπήρχε αλληλεγγύη. Είχε δημιουργηθεί μια συναδελφικότητα, καθώς το κράτος έβρισκε τον τρόπο να ικανοποιεί λίγο πολύ τις απαιτήσεις όσων μπορούσαν να διεκδικούν και να πιέζουν, όπως οι αγρότες με τα ετήσια μπλόκα. Όλοι υποτίθεται ότι είχαν απέναντί τους το κράτος σαν αντίπαλο, αλλά στην πραγματικότητα το έβλεπαν ως χορηγό και προστάτη. Ο επαγγελματίας που σήμερα στενάζει από τη φορολογία δεν είχε καμιά αντίρρηση να συνταξιοδοτούνται κάποιοι στα 50, ούτε κανείς διαμαρτυρήθηκε ποτέ για τούς δεκάδες χιλιάδες διορισμούς περιττών υπαλλήλων. Οι περισσότεροι θεωρούσαν ότι το κράτος πάντα έχει χρήμα να δώσει, ενώ από τις παροχές του θα κινούνταν η αγορά και θα διαχέονταν τα οφέλη.

Ακόμη και σήμερα λίγοι συνειδητοποιούν ότι οι φόροι που πληρώνουμε πηγαίνουν για να συντηρήσουν ένα κράτος που, παρά το μέγεθός του, δεν μπορεί να ανταποκριθεί στον σημαντικό του ρόλο. Αρκετοί νομίζουν ότι οι φόροι πηγαίνουν στους τοκογλύφους ή ότι τους επιβάλει η Μέρκελ. Με αυτή την παρανόηση μπορούν ορισμένα κόμματα να υπόσχονται μεγάλη μείωση των φόρων και ταυτόχρονα να τάζουν παροχές που, αν εφαρμοστούν, θα έχουν ως συνέπεια την τεράστια αύξηση των κρατικών δαπανών.

Η οικονομική κατάρρευση άλλαξε πολλά πράγματα, αλλά δυστυχώς η νοοτροπία της κατακερματισμένης κοινωνίας παρέμεινε ζωντανή. Παρά τα μεγάλα λόγια και τα υποκριτικά δάκρυα κυβέρνηση και αντιπολίτευση ενδιαφέρονται κυρίως για τις ισχυρές ομάδες συμφερόντων, παρά για τους αδύναμους. Ενώ οκτώ στους δέκα άνεργους δεν λαμβάνουν ούτε καν αυτό το μικρό επίδομα ανεργίας, η κυβέρνηση διαλέγει (πριν τη δικαστική απόφαση) να ενισχύσει τους ένστολους, καθώς αποτελούν μέρος του εκλογικού ακροατηρίου της ΝΔ. Αντίστοιχα ο ΣΥΡΙΖΑ υπόσχεται τα πάντα στους πάντες και δεν βρίσκει ούτε ένα προνόμιο που θα μπορούσε να περισταλεί για να χρηματοδοτηθούν τα πραγματικά θύματα της κρίσης.

Ειδικά η κυβέρνηση, εφόσον επιβάλει περικοπές και φόρους σε στρώματα που αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες, θα έπρεπε νε διαχειρίζεται το δημόσιο χρήμα με αυστηρά κριτήρια αποτελεσματικότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Υπάρχουν αρκετοί πολίτες που μπορούν να καταλάβουν την οικονομική κατάσταση και να αποδεχθούν τις θυσίες, αλλά κανείς δεν μπορεί να ανεχθεί την χρησιμοποίηση των χρημάτων που καταβάλει στους φόρους για την αναπαραγωγή του φαύλου κομματικού συστήματος.

Τόσο την περίοδο πριν την κρίση, όσο και κατά τη διάρκειά της, πολλές κοινωνικές ομάδες -αλλά και πολιτικά πρόσωπα και σχήματα- υιοθέτησαν την επιλογή ο σώζων εαυτόν σωθείτω, η οποία υπόσχεται να εξασφαλίσει την επιβίωση όταν τα πάντα καταρρέουν. Ωστόσο, όταν η σωτηρία απαιτεί συλλογική προσπάθεια και ο καθένας νοιάζεται να σώσει μόνο τον εαυτό του, παραμονεύει ο κίνδυνος να μη σωθεί τελικά κανείς.