Δομικές κρίσεις

Ανεβάζω ένα τμήμα του άρθρου του Immanuel Wallerstein με τίτλο «Δομικές κρίσεις» που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό  Left Review 62 (Απρ. 2010) σε μετάφραση του φίλου Radical Desire. Το υπόλοιπο ενδιαφέρον άρθρο στο ιστολόγιο  Radical Desire. Oι υπογραμμίσεις είναι δικές μου. Θεωρώ ιδιαίτερα ενδιαφέρον το τελευταίο μέρος με τίτλο «Αγώνες για τη διαδοχή» γιατί πέρα από την ανάλυση στα αίτια της κρίσης χρειάζεται και ένα «δια ταύτα» που συνήθως απουσιάζει. Ο συγγραφέας δείχνει ένα δρόμο.

Αγώνες για τη διαδοχή

Η σύζευξη των τριών στοιχείων —το εύρος του ‘απλού’ κραχ, η αύξηση του κόστους παραγωγής, και η επιπρόσθετη πίεση στο σύστημα της κινεζικής (και ασιατικής) ανάπτυξης— σημαίνει ότι έχουμε εισέλθει σε μια δομική κρίση. Το σύστημα απέχει πολύ από το να βρίσκεται σε ισορροπία, και οι παλινδρομήσεις είναι τεράστιες. Από δω και στο εξής, θα ζούμε μέσα σε μια διαίρεση της συστημικής διαδικασίας. Το ερώτημα δεν είναι πλέον “πώς θα καταφέρει το καπιταλιστικό σύστημα να διορθωθεί, και να ανανεώσει την προς τα εμπρός του ορμή;” Το ερώτημα μάλλον είναι “τι θα αντικαταστήσει αυτό το σύστημα; Τι είδους τάξη θα αναδυθεί από αυτό το χάος”;

Μπορούμε να σκεφτούμε την περίοδο αυτή συστημικής κρίσης ως μια αρένα διαπάλης για το σύστημα που θα ακολουθήσει. Το αποτέλεσμα μπορεί να είναι εγγενώς απρόβλεπτο, αλλά η φύση της διαπάλης είναι ξεκάθαρη. Αντιμετωπίζουμε εναλλακτικές λύσεις, οι οποίες δεν μπορούν να αναλυθούν με θεσμικές λεπτομέρειες, αλλά οι οποίες μπορούν να περιγραφούν χονδρικά. Μπορούμε να επιλέξουμε συλλογικά ένα νέο σύστημα το οποίο κατά βάση να μοιάζει σ' αυτό που έχουμε τώρα: να είναι ιεραρχικό, εκμεταλλευτικό και πολωτικό. Υπάρχουν πολλές μορφές που μπορεί να πάρει τούτο, και κάποιες μπορεί να είναι σκληρότερες από το καπιταλιστικό παγκόσμιο σύστημα στο οποίο ζήσαμε. Εναλλακτικά, μπορούμε να επιλέξουμε ένα ριζοσπαστικά διαφορετικό σύστημα, κάποιο που να μην έχει ξαναυπάρξει ποτέ —ένα σύστημα το οποίο να είναι σχετικά δημοκρατικό και σχετικά εξισωτικό. Έχω καλέσει τις δύο εναλλακτικές “το πνεύμα του Νταβός” και “το πνεύμα του Πόρτο Αλλέγκρε”, αλλά τα ονόματα δεν έχουν σημασία. Αυτό που έχει σημασία είναι να εξετάσουμε τις εφικτές οργανωτικές στρατηγικές κάθε πλευράς, σε μια διαπάλη που συνεχίζεται με την μία μορφή ή την άλλη από το 1968 και η οποία ενδέχεται να μην επιλυθεί πριν από το 2050 περίπου.

Αρχικά θα πρέπει να σημειώσουμε δύο ζωτικά γνωρίσματα μιας δομικής κρίσης. Επειδή οι μεταβολές είναι τόσο ξέφρενες, υπάρχει μικρή πίεση για επιστροφή στην κατάσταση ισορροπίας. Κατά την μακρά, “φυσιολογική” διάρκεια ζωής του συστήματος, αυτή η πίεση ήταν ο λόγος που πάντοντε περιοριζόντουσαν στις συνέπειές τους οι εκτεταμένες κοινωνικές κινητοποιήσεις —οι λεγόμενες “επαναστάσεις” . Όμως όταν το σύστημα απέχει πόρρω από την ισορροπία, μπορεί να συμβεί το αντίθετο —οι μικρής κλίμακας κοινωνικές κινητοποιήσεις μπορεί να έχουν πολύ μεγάλες συνέπειες—αυτό που η επιστήμη της πολυπλοκότητας αποκαλεί “συνέπειες πεταλούδας” [butterfly effect]. Θα μπορούσαμε επίσης να το ονoμάσουμε στιγμή κατά την οποία η πολιτική δράση κυριαρχεί πάνω στον δομικό ντετερμινισμό. Το δεύτερο ζωτικό γνώρισμα είναι ότι σε κανένα από τα δύο στρατόπεδα δεν υπάρχει μια μικρή ομάδα στην κορυφή που να ελέγχει το παιχνίδι: μια λειτουργική “εκτελεστική επιτροπή της κυρίαρχης τάξης”, ή ένα πολιτμπιρό των καταπιεσμένων μαζών. Ακόμα και ανάμεσα σ’ αυτούς που είναι ταγμένοι στον αγώνα για ένα σύστημα-διάδοχο, υπάρχουν πολλαπλοί παίκτες, οι οποίοι προωθούν διαφορετικές εμφάσεις. Οι δύο ομάδες ενσυνείδητων μαχητών [miltants] και στις δύο πλευρές το βρίσκουν επίσης δύσκολο να πείσουν τις ευρύτερες ομάδες που αποτελούν τις δυνητικές τους βάσεις για την χρησιμότητα ή την εφικτότητα του να γίνει η μετάβαση με οργανωμένο τρόπο. Με λίγα λόγια,το χάος της δομικής κρίσης ανακλάται στην σχετικά άστατη σύνθεση των δύο στρατοπέδων.

Το στρατόπεδο “Νταβός” είναι βαθιά διηρημένο. Υπάρχουν αυτοί που επιθυμούν να καθιερώσουν ένα πολύ καταπιεστικό σύστημα το οποίο να εξυμνεί τον ρόλο των προνομιούχων εξουσιαστών πάνω σε πειθήνιους υπηκόους. Υπάρχει μια δεύτερη ομάδα που πιστεύει ότι ο δρόμος προς την δύναμη και τα προνόμια βρίσκεται σε ένα αξιοκρατικό σύστημα το οποίο θα συστράτευε τον μεγάλο αριθμό ομάδων που είναι απαραίτητος ώστε να το συντηρήσουν με την ελάχιστη ισχύ και την μέγιστη πειθώ. Η ομάδα αυτή μιλά τη γλώσσα της εκ θεμελίων αλλαγής, χρησιμοποιώντας σλόγκαν τα οποία αναδύθηκαν από τα αντισυστημικά κινήματα —ένα “πράσινο” σύμπαν, μια πολυπολιτισμική ουτοπία, αξιοκρατικές ευκαιρίες για όλους— ενώ διατηρεί ένα πολωτικό και άνισο σύστημα. Μέσα στο στρατόπεδο του “Πόρτο Αλλέγκρε” υπάρχει ένα παρόμοιο πνεύμα. Υπάρχουν αυτοί που οραματίζονται έναν πολύ αποκεντρωμένο κόσμο, ο οποίος θα πριμοδοτεί τις έλλογες μακροπρόθεσμες κατανομές πάνω από την οικονομική ανάπτυξη, και ο οποίος θα επιτρέπει  την καινοτομία, αλλά δεν θα δημιουργεί θύλακες εξειδίκευσης που δεν θα έχουν ευθύνη να αποκρίνονται στην κοινωνία ως σύνολο [without creating cocoons of expertise unanswerable to society as a whole]. Υπάρχει μια δεύτερη ομάδα που προσανατολίζεται περισσότερο στον εκ των άνωθεν μετασχηματισμό, από διαχειριστικές ομάδες και ειδικούς. Οραματίζονται ένα όλο και πιο συντονισμένο και συνεκτικό σύστημα, έναν φορμαλιστικό εξισωτισμό [formal egalitarianism] χωρίς πραγματική καινοτομία. Έτσι, αντί για μια απλή μάχη δύο στρατοπέδων για το σύστημα-διάδοχο, βλέπω μια τριπλή μάχη—μια μεταξύ των δύο μεγάλων στρατοπέδων, και μια δεύτερη μέσα σε κάθε ένα από τα στρατόπεδα. Πρόκειται για μια κατάσταση που δημιουργεί συγχύσεις, τόσο ηθικά όσο και πολιτικά: το αποτέλεσμά της είναι θεμελιωδώς αβέβαιο.

Τι πρακτικά βήματα μπορεί ο καθένας από εμάς να κάνει ώστε να προωθήσει αυτή τη διαδικασία; Δεν υπάρχει προκατασκευασμένη ατζέντα· υπάρχουν μόνο γραμμές εμφάσεως. Θα έβαζα στην κορυφή της λίστας δράσεις που μπορούμε να αναλάβουμε, βραχυπρόθεσμα, για να μετριάσουμε τον πόνο που αναδύεται από την κατάρρευση του υπάρχοντος συστήματος, και από τις συγχύσεις της μετάβασης. Τέτοιες δράσεις μπορούν να περιλαμβάνουν νίκη σε εκλογές ώστε να μπορούν να αποκτηθούν περισσότερες υλικές απολαβές για αυτούς που έχουν λιγότερα· προστασία των νομικών και πολιτικών δικαιωμάτων· μέτρα ενάντια στην περαιτέρω διάβρωση του πλανητικού μας πλούτου και των προϋποθέσεων συλλογικής επιβίωσης. Παρ’ όλα αυτά, από μόνα τους, αυτά δεν είναι βήματα προς την δημιουργία του νέου συστήματος-διαδόχου. Απαιτείται σοβαρή διανοητική συζήτηση για τις παραμέτρους του παγκόσμιου συστήματος που επιθυμούμε, και για τις στρατηγικές της μετάβασης. Αυτό απαιτεί προθυμία να ακούσουμε αυτούς που θεωρούμε καλοπροαίρετους, ακόμα και αν δεν συμφωνούν μαζί μας. Η ανοιχτή συζήτηση θα φέρει σίγουρα μεγαλύτερη συντροφικότητα, και ίσως να μας κρατήσει από το να πέσουμε στον σεκταριανισμό πού πάντοτε κατανικά τα αντισυστημικά κινήματα. Τέλος, οποτεδήποτε είναι εφικτό, θα πρέπει να κατασκευάζουμε εναλλακτικούς, απο-πραγμοποιημένους [decommodified] τρόπους παραγωγής. Κάνοντάς το αυτό μπορούμε να ανακαλύψουμε τα όρια πολλών συγκεκριμένων μεθόδων, και να δείξουμε ότι υπάρχουν άλλοι τρόποι εξασφάλισης βιώσιμης παραγωγής από ό,τι ένα σύστημα ανταμοιβών που βασίζεται στο κίνητρο του κέρδους. Επιπρόσθετα,ο αγώνας ενάντια στις βασικές ανισότητες του κόσμου—φύλου, τάξης, και φυλής/εθνικότητας/θρησκείας—θα πρέπει να είναι στην πρώτη γραμμή των σκέψεών μας και των πράξεών μας. Τούτο είναι και το δυσκολότερο, εφόσον κανένας μας δεν είναι αθώος, και εφόσον η παγκόσμια κουλτούρα που κληρονομήσαμε δουλεύει εναντίον μας. Χρειάζεται επίσης να πούμε ότι πρέπει να αποφύγουμε κάθε αίσθηση ότι η ιστορία είναι στο πλευρό μας; Έχουμε στην καλύτερη των περιπτώσεων μια ευκαιρία 50-50 να φτιάξουμε ένα καλύτερο παγκόσμιο σύστημα από αυτό στο οποίο ζούμε τώρα. Αλλά 50-50 είναι πολύ. Πρέπει να προσπαθήσουμε να αδράξουμε την Τύχη, ακόμα κι αν μας ξεφεύγει. Τι άλλο πιο χρήσιμο μπορεί κανείς μας να κάνει;