Τα μαθήματα μιας πυρηνικής καταστροφής

της Βασιλίκας Σαριλάκη

από το blog αριστερή στρουθοκάμηλος

Η ιστορία του πυρηνικού ατυχήματος της Ιαπωνίας αποτελεί μια φωτογραφική περίπτωση της σύγχρονης Ύβρεως του hard coreκαπιταλισμού και του κερδοσκοπικού, διεφθαρμένου του μοντέλου, που στην προκειμένη περίπτωση ήρθε, για να μας δώσει πολλά μαθήματα.

Είδαμε, με ποιο τρόπο μια εγκληματική κυβέρνηση παρέδωσε την δημόσια ασφάλεια πολλών εκατομμυρίων ανθρώπων, στο έλεος μιας ιδιωτικής εταιρείας ανίκανης να εγγυηθεί την ασφάλεια των πυρηνικών αντιδραστήρων. Μιας διεφθαρμένης εταιρείας, που βαρυνόταν από το 2002 για ψευδή πιστοποιητικά ασφάλειας 17 πυρηνικών σταθμών και που σύμφωνα με αποκαλύψεις των Wikileaks, το 2007 συγκάλυψε ένα μικρότερο ατύχημα.

Οι αρχές, που μάλιστα είχαν διαπιστώσει τα πλαστά πιστοποιητικά, γνώριζαν τα προβλήματα των απηρχαιωμένων αντιδραστήρων αλλά σιώπησαν για χρόνια με δραματικές συνέπειες ρισκάροντας την λειτουργία τους στην πλέον σεισμογενή περιοχή του κόσμου. Μια πυκνοκατοικημένη, μάλιστα περιοχή, όπου τα έκτισαν δίνοντας -υποτίθεται-  αναπτυξιακό κίνητρο!  

Η Κυβέρνηση δεν αντέδρασε προφανώς, γιατί ήταν διαπλεκόμενη με τα συμφέροντα της εταιρείας αυτής, που είναι η Τρίτη μεγαλύτερη εταιρεία παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στον κόσμο και πρώτη στην Ασία.

Ποια ήταν τα αποτελέσματα;
30.000 νεκροί κι αγνοούμενοι. 100.000 άστεγοι, 250.000 ζουν σε καταυλισμούς υπό άθλιες συνθήκες και αβέβαιο μέλλον αφού πολλοί δεν έχουν που να γυρίσουν. 200.000 χωρίς ηλεκτρικό και νερό. Κερδοσκοπία λοιπόν ως τον τάφο; Ναι.

Σήμερα, στο Τόκυο των 13 εκατομ, που μαζί με τα περίχωρα φτάνουν τα 35 εκατ., τρεις Ελλάδες σε πληθυσμό, οι άνθρωποι έχουν εκτεθεί σε ραδιενέργεια από τον αέρα και το νερό ενώ άγνωστο είναι πόση ραδιενέργεια θα εισπράξουν από τα τρόφιμά τους τώρα και στο μέλλον αφού το ραδιενεργό καίσιο έχει 30 χρόνια διάρκεια ημιζωής, ενώ για το πλουτώνιο που κι αυτό διέρρευσε δεν συζητάμε καν. Και όπως γνωρίζουμε οι δόσεις ραδιενέργειας είναι σωρευτικές. 

Τα επίπεδα ραδιενέργειας στην γύρω θάλασσα είναι 4.000 φορές πιο υψηλά από το κανονικό, ενώ η ανίκανη εταιρεία, υπεύθυνη για το πρόβλημα έριξε χτες 11.500 τόνους ραδιενεργού νερού στον Ειρηνικό ωκεανό για να αποσυμφορήσει τους αντιδραστήρες, άγνωστο το τι θα σημάνει αυτό! 

Η τεράστια αυτή ποσότητα νερού είναι 100 φορές πιο ραδιενεργή από τα επιτρεπτά όρια. Ωστόσο, αυτό κρίθηκε αναγκαίο, γιατί κάπου πρέπει να αποθηκεύσουν το νερό που είναι 1000 φορές πιο ραδιενεργό και που τώρα διαρρέει στον Ειρηνικό από μια ρωγμή. Αδειάζουν μια δεξαμενή με 100 φορές πιο ραδιενεργό νερό στην θάλασσα για να αποθηκεύσουν νερό 1000 φορές πιο ραδιενεργό. Έτσι ισχυρίζονται τουλάχιστον. Οι επιστήμονες λένε ότι ακόμη κι αν ο Ειρηνικός είναι μεγάλος ωκεανός αυτή η ραδιενέργεια θα μπει στην διατροφική αλυσίδα του ανθρώπου..

Εν τω μεταξύ ο αντιδραστήρας 2 εκλύει περισσότερο από 1,000 millisievertsτην ώρα τόσο στο νερό, όσο και στον αέρα. Αυτό σημαίνει ότι ένας εργάτης αν μείνει εκεί για 15 μόλις λεπτά έχει ξεπεράσει την δόση επιτρεπτής ραδιενέργειας ενός χρόνου. Αναρωτιόμαστε με ποιο θράσος ηTEPCO δηλώνει ότι μπορεί να πάρει χρόνια ή δεκαετίες για να ελέγξει τους αντιδραστήρες.

Αναρωτιόμαστε ποιος θα μπορέσει να πάει εκεί. Όταν το CNN ρώτησε τον Ιάπωνα πρόεδρο της παγκόσμιας εταιρείας πυρηνικής ενέργειας Yukiya Amano, γιατί δεν αντιδρά ώστε το πρόβλημα να λυθεί από την διεθνή κοινότητα, και εάν γνώριζε τα προβλήματα πριν, εκείνος έκανε τον Κινέζο..Η έκβαση παραμένει άγνωστη. Τι θα γίνει αν το πλουτώνιο 239 που έχει χρόνο ημιζωής 24.200 χρόνια(!), άφθονο μέσα στους αντιδραστήρες διαρρεύσει; Ήδη υπήρξαν μικροδιαρροές..

Εν τω μεταξύ από το Τόκυο έχουν φύγει ήδη χιλιάδες ενώ οι Γερμανικές μεταφορικές εταιρείες, αρνούνται να  μεταφέρουν νερό και τρόφιμα εκεί, ενώ μολύνθηκε αμερικανικό πλοίο και ελικόπτερα που έσπευσαν εκεί για βοήθεια, αφού τους παραπλάνησαν για τα επίπεδα ακτινοβολίας οι Γιαπωνέζοι. Δόσεις ραδιενέργειας έχουν πάρει Αμερικανοί και Ρώσοι λόγω του νέφους που μεταφέρθηκε εκεί, ενώ ίχνη ραδιενέργειας στο γάλα βρέθηκαν στην Δυτ. Ακτή των ΗΠΑ.

Αρκετές μέρες πριν, με θράσος η Ιαπωνική κυβέρνηση δήλωνε στους πολίτες του Τόκιο ότι έλαβαν την "ασφαλή δόση" ραδιενέργειας ενός ταξιδιού ως την Νέα Υόρκη, προσδίδοντας κι ένα χαϊλίκι στην δόση ραδιενέργειας που έλαβαν! Οι τιμές βέβαια διπλασιάστηκαν σε μια μέρα, τα τρόφιμα και το νερό μολύνθηκαν, άγνωστο το πού θα φτάσουν μετά τόσους τόνους ραδιενεργό νερό που έριξαν στον ωκεανό, ενώ οι αρχές παρέλειψαν να πουν το αν αυτές οι δόσεις ραδιενέργειας θα κοστίσουν ζωές σε αρρώστους, βρέφη, ευπαθείς πληθυσμούς, ζώα κ.λ.π. Επίσης από 100microsieverts που ήταν η ασφαλής δόση υποτίθεται για τους εργάτες στους αντιδραστήρες, το πήγε αυθαίρετα στα 250 εν μια νυκτί..

Ας ανακεφαλαιώσουμε. Μάθαμε λοιπόν ότι η κερδοσκοπική ανάπτυξη δεν υπολογίζει κανένα κόστος. Ότι μια ιδιωτική εταιρεία, δεν είναι καλύτερη από μια δημόσια και πάντως είναι άκρως επικίνδυνη, χωρίς τον δημόσιο έλεγχο κι επίβλεψη.

 Μάθαμε ακόμα, τι σημαίνειαλληλεπίδραση σε μια ολοένα και πιο τοξινωμένη φύση που κάποιοι δηλητηριάζουν χωρίς να πληρώνουν ποτέ ενώ την πληρώνουν κάποιοι άλλοι με την ίδια την ζωή τους…(από τσουνάμι, πυρηνικές διαρροές, πλημμύρες, ξηρασία, πείνα κ. λ. π). 

Κανονικά η Ιαπωνική κυβέρνηση θα έπρεπε να χρεωθεί ένα διεθνές έγκλημα κατά της ανθρωπότητας , αφού μόλυνε τον Ειρηνικό ωκεανό και τον μισό πλανήτη με ραδιενέργεια.

Είδαμε ακόμα, πως η Τρίτη μεγαλύτερη οικονομία στον κόσμο, κινδυνεύει σήμερα να καταρρεύσει μετά από αποκλεισμό των προϊόντων της από Αμερική, Ρωσία, Καναδά, Αυστραλία κι άλλες χώρες. Μόνο το τσουνάμι κι ο σεισμός κόστισαν 300 δις δολάρια μέχρι στιγμής. Η πλέον αιματηρή οικονομικά καταστροφή. Το συνολικό κόστος, μαζί με τις συνέπειες των πυρηνικών διαρροών που θα φτάσει; Άξιζε για την κερδοσκοπία μερικών και τις μίζες μερικών άλλων να καταστραφούν χιλιάδες αν όχι εκατομμύρια άνθρωποι;

Το ίδιο ακριβώς ερώτημα μπορούμε σήμερα να θέσουμε και στους εαυτούς μας, στην διεφθαρμένη Ελλάδα. Πόσο κοστίζει στον λαό η διαφθορά;

Η δική μας Fukushima είναι ο Ασωπός, το εξασθενές χρώμιο. Εδώ και χρόνια εμείς πίναμε μολυσμένο νερό στην περιοχή. Ο πατέρας μου έπαθε καρκίνο του πνεύμονα και πέθανε, ίσως να ζούσε ακόμα. Ο φίλος μας Στρατής Λουπάτατζης που ζεί στο Χαλκούτσι μόνιμα, και που ήταν από τους λίγους που πάλεψαν για το θέμα και απολύθηκαν μέσα σε 1 μήνα από τα εργοστάσια της περιοχής, μου έλεγε ότι το μωρό  του το πλένει αναγκαστικά με εμφιαλωμένο νερό. Ο χημικός Παντελόγλου μου είπε ότι ακόμη κι όταν σφουγγαρίζω πρέπει να βγαίνω από το δωμάτιο μέχρι να εξατμιστεί όλο το νερό και να αποφεύγω να ποτίζω με το λάστιχο.. Μήπως σας θυμίζει κάτι αυτό;

Με όλα αυτά τα παραδείγματα σήμερα καταλαβαίνω πως οφείλουμε να πάμε σε βάθος, να δούμε αλλιώς τα πράγματα. Δεν αρκεί  πλέον ο απλός περιβαλλοντισμός, η λογική του εξωραϊσμού, να καταγγείλουμε ή να κλείσουμε πρόχειρα τρύπες, να το παίξουμε "πολιτισμένοι", να "συνυπολογίσουμε" τον παράγοντα περιβάλλον ή οικολογία στο αριστερό μας προφίλ.

Αν πράγματι είμαστε αριστεροί που σημαίνει πρωτοπόροι, πρέπει να σοβαρευτούμε. Οικολογία, σήμερα, δεν σημαίνει ενασχόληση με ένα θέμα, σημαίνει επιβίωση, σημαίνει σεβασμός του άλλου, δημοκρατία, συνεργασία, αλληλεπίδραση, άρνηση της διαφθοράς, επαναξιολόγηση αρχών και αξιών και λύσεις για το σήμερα και το αύριο.

Και χρειάζεται να εφεύρουμε ξανά, μια νέα οικολογία βάθους που αυτήν την φορά θα καταλήξει σε ένα σύστημα θεωρητικών και πρακτικών αρχών. Μια οικολογία βάθους ικανή να μεθοδεύσει όχι μόνο λύσεις αλλά και έναν νέο τρόπο σκέψης.

Που δεν θα εξαντλείται μόνο στην καταγγελία και τον ακτιβισμό αλλά θα χτίσει προσεκτικά μια νέα οικοδυναμική αντίληψη στον κόσμο και θα εκπαιδεύσει περιβαλλοντικά την νέα γενιά. Χρειάζεται εργασία και ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ.

Αν κοιτάξουμε προς τα πίσω θα δούμε πως εντέλει παρόλη την εσωστρέφειά του ο Arne Naess που θέσπισε την οικολογία βάθους είχε δίκιο στα τέλη της δεκαετίας του ΄80. Μόνο που τότε στην ζέουσα ακόμη εποχή ενός αισιόδοξου κι αυτάρεσκου ακόμα μοντερνισμού η ιδέα ότι μόνος ο άνθρωπος δεν αποτελεί το επίκεντρο της φύσης και πως πρέπει να ξεπεράσουμε τον ανθρωποκεντρικό εγωκεντρισμό μας για να γίνουμε πραγματικοί οικολόγοι ακούγονταν λίγο ως μεταφυσικές φιλολογίες. Δυστυχώς σήμερα έννοιες που τέθηκαν τότε, όπως ομοιοστασία της φύσης, οριακή δυνατότητα παρέμβασης του ανθρώπου κλπ έγιναν εκ των υστέρων και με οδυνηρό τρόπο κατανοητές.

 Όταν άλλαξε πλέον το κλίμα κι άρχισαν τα τσουνάμι, οι τυφώνες κι οι πλημμύρες, όταν εξαφανίστηκαν διάφορα είδη, όταν οι καρκίνοι έγιναν σχεδόν επιδημίες, σιγουρευτήκαμε πια πως δεν έχουμε σχεδόν κανέναν έλεγχο. Κι όταν η μόλυνση μας έπνιξε σιγουρευτήκαμε  πως δεν έχουμε κανένα δικαίωμα να αξιολογούμε εμείς ως άνθρωποι ποιο είδος έχει δικαίωμα η όχι στην ζωή ανάλογα με την "νοημοσύνη" του και πόσο προσεγγίζει την δική μας. Γιατί αυτό είναι εγκληματικός ρατσισμός.

Με την ίδια λογική οφείλουμε να δούμε σήμερα ξανά την έννοια "νοημοσύνη" μια  έννοια καθοριστική για το πώς συμπεριφερόμαστε στο περιβάλλον και την ζωή. Μήπως τελικά η νοημοσύνη βρίσκεται στις σχέσεις των ειδών και των οικοσυστημάτων κι όχι στο κάθε είδος χωριστά πόσον μάλλον στον καταστροφέα άνθρωπο; Ασφαλώς και είναι έτσι. Γιατί μόνο ένας ηλίθιος θα πίστευε πως καταστρέφοντας την φύση δεν θα καταστραφεί κι ο ίδιος αφού εξαρτάται ολοκληρωτικά από αυτήν. Δυστυχώς όμως, ο θάνατος των οικοσυστημάτων υποδηλώνει ταυτόχρονα και κάτι που πεθαίνει μέσα μας.

Ποιο είναι όμως, τελικά το μάθημα που παίρνουμε από τις εξελίξεις των τελευταίων ετών;

Τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό η αντιστοιχία οικολογικού κινήματος -οικολογικών καταστροφών είναι απολύτως δυσανάλογη. Ιδιαίτερα στην Αττική η κατάσταση είναι χειρότερη από ποτέ. Πυρκαγιές από εμπρησμούς, αυθαίρετα στα δάση, μολυσμένες θάλασσες και υδροφόρος ορίζοντας, κατάχρηση φυτοφαρμάκων, μπετόν και νέφος.

 Ο αέρας της Αθήνας, της πιο μολυσμένης με μικροσωματίδια πόλης στην Ευρώπη (με 53 mg/m3) επιμολύνεται συνεχώς. Η ετήσια μέση τιμή του όζοντος φτάνει τα 110 μικρογραμμάρια ανά κυβικό μέτρο, όταν στις άλλες ευρωπαϊκές πόλεις είναι σαφώς κάτω από 80.

Τα όρια ξεπερνιούνται σχεδόν κάθε δεύτερη μέρα για τα μικροσωματίδια και μία στις τρεις μέρες για το όζον. Σύμφωνα με το Harvard, 10 mg/m3 πάνω από το όριο στα μικροσωματίδια αυξάνει την πηκτικότητα του αίματος και κατά 70% την πιθανότητα απόφραξης αρτηριών. Οι αυξανόμενοι καύσωνες λόγω της κλιματικής  κάνουν την Αθήνα μια επικίνδυνη χαβούζα το καλοκαίρι ενώ κανείς δεν μιλάει όπως παλιά για το νέφος.

Στην Ελλάδα λυπάμαι που το λέω αλλά έτσι είναι, οι Οικολόγοι Πράσινοι διάλεξαν μια λαθεμένη λύση που μπλόκαρε στην ουσία αντί να βοηθήσει στην άνοδο του οικολογικού κινήματος. Δημιούργησαν κόμμα, βάζοντας στην ουσία απέναντί τους τα υπόλοιπα κόμματα αποκλείοντας έτσι και ανθρώπους που ενδιαφέρονται να συνεργαστούν αλλά και μηχανισμούς υποστήριξης αναγκαίους όπως π.χ. της τοπικής αυτοδιοίκησης που είναι συχνά απαραίτητοι.. Η δράση τους σε άλλα θέματα έχει αποτέλεσμα αλλά στο κύριο που για μένα είναι ο Ασωπός δεν έκαναν τίποτα σημαντικό, όπως και τα υπόλοιπα κόμματα. Το βάρος λοιπόν πέφτει στα κινήματα πολιτών που ευτυχώς ξεφυτρώνουν σαν τα μανιτάρια για τα πιο ποικίλα θέματα  σε επιμέρους οικολογικές οργανώσεις.

Τι θα πρέπει να κάνουμε λοιπόν;

Χρειάζεται κατ΄ αρχάς να ξεκαθαρίσουμε έντιμα που οριοθετούμε την ανάπτυξη και τι σημαίνει για μας αυτό. Επίσης να κατανοήσουμε ότι όχι μόνο δεν είμαστε σε θέση να ηγεμονεύσουμε και να καθοδηγήσουμε όπως έλεγαν παλιότερα τα κινήματα αυτά αλλά να δώσουμε έμφαση στο να τα αφουγκραστούμε, να συνεργαστούμε με αυτά και να δημιουργήσουμε κοινωνικά δίκτυα αλληλοενημέρωσης και δράσης. Χρειάζεται μόνο αυτή η υπέροχη λέξη η αλληλεγγύη.

Το παναττικό δίκτυο ήρθε ως ένας αρωγός προς την υπόθεση αυτή αλλά χρειάζεται μια περαιτέρω εξειδίκευση και συντονισμός όσον αφορά τις οικολογικές κινήσεις.

Ένας νέος προσανατολισμός ως προς την υποστήριξη θεσμικών κεκτημένων σε ότι αφορά την προστασία του περιβάλλοντος αλλά και την δημιουργία νέων ελεγκτικών θεσμών είναι απόλυτα αναγκαία σήμερα.

Για παράδειγμα ένας μη κρατικός φορέας για την προστασία της δημόσιας υγείας όπως επίσης κι ένας φορέας υποστήριξης της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης είναι κυριολεκτικά ζωτικής ανάγκης σήμερα.

Εδώ είναι πάρα πολύ σημαντικό πιστεύω να καταλάβουμε πως επειδή δεν υπάρχει κανένα, υπογραμμίζω κανένα οικολογικό πρόβλημα που να μην έχει να κάνει με την αλληλεπίδραση και με ένα αυξημένο βαθμό πολυπλοκότητας χρειαζόμαστε μελέτη και σχεδιασμό. Όμως αυτό πρέπει να το δούμε ως μια δημιουργική πράξη. Κάτι που μας μαθαίνει την ίδια την λογική της ζωής και της συμβίωσης.. Το πόσο ίδιοι είμαστε στην λογική του DNA. Και μόνο το αρπαχτικό ένστικτο του κέρδους μας χωρίζει. Η απεγνωσμένη άμυνα του υπέρογκου, πανικόβλητου εγώ.

Θέλω να πω και δυο τρία λόγια για τον τρόπο σκέψης και την μεθοδολογία. Σύμφωνα με την Οικοψυχολογία όπως την διατύπωσε οTheodore Roszak το 1995, όλοι οι άνθρωποι εξαρτώνται από την φύση όχι μόνον για την σωματική τους επιβίωση και υγεία αλλά και για την ψυχική τους υγεία καθώς η ζωή τους μέσα στις πόλεις είναι ένα μικρό μόνο χρονικό κομμάτι στην ιστορία της ανθρωπότητας καθώς για αιώνες ζούσαν ελεύθεροι στην φύση..

Η οικοψυχολογία δεν μελετά μόνο γιατί φερόμαστε με σχιζοφρενικό τρόπο στο περιβάλλον αλλά ερευνά και νέους τρόπους να δραστηριοποιήσει τους ανθρώπους να δράσουν εκτός από την γνωστή μας διαμαρτυρία.­* Τρόπους εκπαίδευσης, θετικής δράσης, προτύπων κλπ.

Αυτό φαίνεται πολύ λογικό καθώς αρκετοί γνωρίζουν ότι όταν ένα ερέθισμα είναι πολύ αρνητικό και τρομακτικό κινητοποιεί τον φόβο και την απώθηση. Αυτό δεν το καταλαβαίνουμε αλλά συμβαίνει καθημερινά. Για παράδειγμα αν πραγματικά δεν είχαμε απωθήσει τις 30 και πλέον σκηνές βίας και φόνων που βλέπουμε καθημερινά στην tv δεν θα την ξανανοίγαμε την επόμενη. Πώς μεταφράζεται αυτό;

 Για παράδειγμα δίπλα στην καταγγελία (αρνητική ενέργεια) χρειάζεται μια πρόταση λύσης (θετική ενέργεια), ή μια παρακίνηση για συγκεκριμένη δράση ή κάποια προοπτική ανταμοιβής από την δράση.

Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε πως η φύση του ανθρώπου, ο εγκέφαλός του δεν είναι κατάλληλα προσανατολισμένος ώστε να μπορεί εύκολα να σκεφτεί μακροπρόθεσμα ή να αναλογιστεί τις μακροχρόνιες συνέπειες των πράξεών του. Χρειάζεται ιδιαίτερη εκπαίδευση για αυτό.

Κι εκεί χωλαίνει η οικολογική συνείδηση του ανθρώπου. 

Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που σπάνια οι άνθρωποι επενδύουν στην πρόβλεψη που θα μας γλύτωνε από πολλά δεινά.

Όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά, δηλαδή η παιδική ανευθυνότητα ενός ανώριμου εγώ που σπαταλά και καταστρέφει, η έλλειψη πρόνοιας και η μανία για κυριαρχία  ίδιον ενός ανώριμου αντρικού εγώ υποδηλώνουν σοβαρές ψυχικές διαταραχές σε μαζικό επίπεδο όπως πιστεύει η διαπροσωπική ψυχολογία.

Θέλω να πω μ’ αυτά πως η λύση δεν βρίσκεται μόνον εξωτερικά στο να αποκαταστήσουμε όσο γίνεται την φύση. Αλλά ήρθε η ώρα να κοιτάξουμε και την ελαττωματική συνείδηση και ψυχή του ανθρώπου ώστε να καταλήξουμε στο τι και πως θα υιοθετήσουμε πλέον για μια καλύτερη μέθοδο αντιμετώπισης των προβλημάτων.

Δεν εννοώ φυσικά να δημιουργήσουμε κάτι σαν ένα αφελές, οικολογικό newage που θα αποσυμπιέσει την κατάσταση ή θα λειτουργήσει "καλλωπιστικά" για να ξεχαστούμε. Η καταγγελία και η δράση έρχονται πρώτες. Μόνο που δεν αρκούν γιατί δεν λειτουργούν μακροπρόθεσμα. Δεν χτίζουν παρακαταθήκη νοοτροπίας.

Επίσης δεν μπορούμε να περιμένουμε από άρρωστους ψυχικά ανθρώπους που παίρνουν χούφτες αντικαταθλιπτικά ή από αιμοδιψείς κερδοσκόπους όπως οι βιομήχανοι στον Ασωπό που σκορπίζουν θάνατο με εξασθενές χρώμιο να αντιδράσουν με την λογική. Μπορεί το κεφάλαιο να μην έχει γενικά ηθική αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν μπορεί να εκπαιδευτεί μια νέα γενιά να αποκτήσει έστω ένα κατώφλι ηθικής συνείδησης. Κι αυτό όπως και πολλά άλλα πρέπει να τα συνυπολογίσουμε.

Χρειαζόμαστε μελέτη, περίσκεψη, αλληλεγγύη, συντονισμό και δράση. Όμως στο τέλος θα έχουμε κάνει ότι καλύτερο μπορούμε. Κι αυτό είναι εντέλει που αξίζει τον κόπο.

*Roszak expanded the idea in the 1995 anthology, Ecopsychology, which he co-edited with Mary Gomes and Allen Kanner. This book, with articles by each of the editors and many others who would become prominent voices in the field, is still considered by many to be an excellent primer on Ecopsychology. As mentioned by Roszak, there are a variety of other names used to describe this field: Psychoecology, ecotherapy, environmental psychology, global therapy, green therapy, Earth-centered therapy, reearthing, nature-based psychotherapy, shamanic counselling, sylvan therapy.