Νίκος Θέμελης, τελευταίος αποχαιρετισμός σε έναν αγαπημένο φίλο
του Πέτρου Παπασαραντόπουλου
Είμαι από το πρωί σαν
κεραυνόπληκτος από το άκουσμα της είδησης του θανάτου του Νίκου Θέμελη, φίλου
αγαπημένου. Συναντηθήκαμε για τελευταία φορά στην κηδεία του Δημήτρη Τσάτσου,
τον Απρίλιο του 2010. Έρχεται η σειρά μου, μου είπε. Τον επιτίμησα, αλλά
δυστυχώς είχε δίκιο.
Γνωριστήκαμε για πρώτη φορά το 1999, όταν μου ζήτησε να παρουσιάσω το πρώτο του βιβλίο, την Αναζήτηση, στη Θεσσαλονίκη, στο βιβλιοπωλείο του Παρατηρητή, στις 22 Ιανουαρίου. Από εκείνη την παρουσίαση, με τίτλο «Η διπλή μελαγχολία της Αναζήτησης» που περιλαμβάνεται στο βιβλίο μου «Πολιτικό Τραβέρσο στην Ύστερη Μεταπολίτευση», αναρτώ ένα μικρό απόσπασμα, τελευταίο αποχαιρετισμό σε έναν αγαπημένο φίλο.
Η καρικατούρα του μεγαλοϊδεατισμού
Διολισθαίνοντας στο τρίτο επίπεδο, την τρίτη γωνία του τριγώνου μετά την ιστορία και τη λογοτεχνία, την πολιτική, πρέπει να ομολογήσω ότι διαβάζοντας το βιβλίο του Νίκου Θέμελη μελαγχόλησα διπλά.
Η πρώτη πηγή της μελαγχολίας ήταν το αυτονόητο ερώτημα αν είναι ποτέ δυνατόν μία χώρα στην οποία έζησαν, έναν αιώνα πριν, χαρακτήρες όπως ο Νικολής, ακόμα και στη λογοτεχνική του εκδοχή, ν’ αντιμετωπίζει ακόμα και σήμερα πρόβλημα εκσυγχρονισμού. Αν είναι δυνατόν να μην υπάρχουν σύγχρονοι Νικολήδες, ενώ τα αρνητικά παραδείγματα του Αντώνη Εφέντη, που αναφέρει ο Νίκος Θέμελης στο βιβλίο του, να είναι καθημερινά παρόντα έναν αιώνα μετά. Αν είναι δυνατόν, η Ελλάδα που συνέθεσε δημιουργικά την καθ’ ημάς Ανατολή με το Διαφωτισμό να βρίσκεται σε μία κατάσταση κοινωνικής και πολιτισμικής υστέρησης.
Η δεύτερη πηγή της μελαγχολίας ήταν ότι διαβάζοντας το βιβλίο, αντιστικτικά εισέβαλαν στη μνήμη μου τα όσα συνέβησαν στην πατρίδα μας την τελευταία δεκαετία, όταν η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού έδωσε στην Ελλάδα τη μεγαλύτερη ιστορική ευκαιρία του εικοστού αιώνα να μεγαλουργήσει στα Βαλκάνια. Χρησιμοποιώ σκοπίμως τον όρο Βαλκάνια αντί για τον άχρωμο και άοσμο όρο Νοτιοανατολική Ευρώπη, ο οποίος επιδιώκει να αφαιρέσει από μία περιοχή γεμάτη ιστορία το ίδιο της το βασικό χαρακτηριστικό.
Αυτή την κρίσιμη δεκαετία τέθηκε ξανά το ερώτημα που ο συγγραφέας έντεχνα, αλλά με πολύ σαφή τρόπο, θέτει στο μυθιστόρημά του, που εκτυλίσσεται στα τέλη του προηγούμενου αιώνα. μεγάλη Ιδέα ή ελληνισμός που δημιουργεί έξω από τα εθνικά σύνορα, καταλύτης ειρήνης, συνύπαρξης και πολυπολιτισμικής συμβίωσης; Δυστυχώς, η καρικατούρα του μεγαλοϊδεατισμού κυριάρχησε. Ο νεοελληνικός εθνικισμός στα τέλη του εικοστού αιώνα θα ερευνηθεί από τους ιστορικούς του μέλλοντος. Η ευκαιρία, όμως, θα έχει για πάντοτε χαθεί.
Είναι ενδιαφέρον, αλλά διαβάζοντας το βιβλίο του Νίκου Θέμελη έχει κανείς την αίσθηση ότι στο όνομα της Ιστορίας ακυρώσαμε την ίδια την ιστορία μας. Ο κοσμοπολίτης Έλληνας ταξιδευτής μετατράπηκε σε κλειστοφοβικό, έμφοβο και αυτιστικό συλλογικό υποκείμενο, που αισθάνεται ότι απειλείται απ’ όλους, αφού άλλωστε είναι έθνος ανάδελφο. Αντί να θυμηθεί τις ρίζες του και την ιστορία του, αντί να θυμηθεί το Νικολή, οργάνωνε συλλαλητήρια και σκιαμαχούσε.
Αν έβλεπε από ψηλά ο Νικολής αυτά που έγιναν στην πατρίδα μας τα τελευταία δέκα χρόνια, είμαι σίγουρος ότι θα έμενε για πολλή ώρα σιωπηλός, θα άναβε τσιγάρο –ήταν η χαρακτηριστική του αντίδραση όταν ήθελε να σκεφτεί πολύ πριν πει κάτι– και θα έλεγε τα παρακάτω λόγια, όπως τα καταγράφει ο Νίκος Θέμελης:
Μη με συνερίζεσαι που δεν ξέρω τι είναι το σωστό. Ένα μονάχα είναι σίγουρο. Πως η δική μου μεγάλη ιδέα έχει πολύ μα πολύ πιο λίγους οπαδούς. Δεν έχει λάβαρα και σημαίες. Από κανέναν δεν ζητάει ιδιαίτερες θυσίες, μήτε κανείς είναι διατεθειμένος γι’ αυτήν να δώσει τη ζωή του. Θέλει όμως αγώνα, μόχθο, επιμονή και υπομονή και μέχρι να καρπίσει θέλει χρόνο πολύ. Και τότε πάλι δεν είναι σίγουρο πόσοι θα την αγκαλιάσουν, ποια έθνη και ποιοι λαοί. μα εγώ πιστεύω βαθιά πως αυτή είναι η μεγάλη ιδέα. Τον ρώτησα τότε ποιαν εννοούσε και μου απήντησε: μα την παιδεία, όχι μονάχα της ανάγνωσης, της γραφής και της γνώσης, αλλά και εκείνης που ανοίγει τα μυαλά και τα φωτίζει. Εκείνης που θα βρούμε ψάχνοντας αυτά που έλεγε ο Κοραής και όσοι σκέφτονταν σαν κι αυτόν. Εκείνης που μπορεί να ενώσει τη σκέψη των ανθρώπων είτε ζουν εδώ, είτε στην άλλη άκρη τον Αιγαίου, και ακόμα πιο πέρα στα Βαλκάνια και τη Δύση. Την παιδεία που θα ποτίζει σιγά-σιγά για τον καθένα εκείνη την ελευθερία που του λείπει. Θα του μάθει την ανοχή στους αλλόδοξους, το σεβασμό στο διαφορετικό. Την παιδεία που μπορεί να φτιάξει μία μεγάλη νέα κοινωνία που θα μας αγκαλιάζει, θα μας δυναμώνει και που η προκοπή μας δεν θα εξαρτιέται από τους φετφάδες ή αποφάσεις των ολίγων.
Καταλήγοντας, πιστεύω ότι το βιβλίο του Νίκου Θέμελη, εκτός από εξαιρετικό λογοτέχνημα, αποδεικνύει τη βαθύτατα βιωματική σχέση του συγγραφέα με την πολιτική.
Ίσως αποδεικνύει, επίσης, ότι η εκσυγχρονιστική εκδοχή του σοσιαλισμού, που ως γνωστόν υποστηρίζει ο συγγραφέας, έχει εν πολλοίς αδικήσει τον ίδιο της τον εαυτό, μη προβάλλοντας αυτό το βιωματικό στοιχείο, ενώ αντίθετα περιβάλλει πολλές φορές τις επιλογές της με τον στεγνό μανδύα των αναπόφευκτων τεχνικών της εξουσίας.
Γνωριστήκαμε για πρώτη φορά το 1999, όταν μου ζήτησε να παρουσιάσω το πρώτο του βιβλίο, την Αναζήτηση, στη Θεσσαλονίκη, στο βιβλιοπωλείο του Παρατηρητή, στις 22 Ιανουαρίου. Από εκείνη την παρουσίαση, με τίτλο «Η διπλή μελαγχολία της Αναζήτησης» που περιλαμβάνεται στο βιβλίο μου «Πολιτικό Τραβέρσο στην Ύστερη Μεταπολίτευση», αναρτώ ένα μικρό απόσπασμα, τελευταίο αποχαιρετισμό σε έναν αγαπημένο φίλο.
Η καρικατούρα του μεγαλοϊδεατισμού
Διολισθαίνοντας στο τρίτο επίπεδο, την τρίτη γωνία του τριγώνου μετά την ιστορία και τη λογοτεχνία, την πολιτική, πρέπει να ομολογήσω ότι διαβάζοντας το βιβλίο του Νίκου Θέμελη μελαγχόλησα διπλά.
Η πρώτη πηγή της μελαγχολίας ήταν το αυτονόητο ερώτημα αν είναι ποτέ δυνατόν μία χώρα στην οποία έζησαν, έναν αιώνα πριν, χαρακτήρες όπως ο Νικολής, ακόμα και στη λογοτεχνική του εκδοχή, ν’ αντιμετωπίζει ακόμα και σήμερα πρόβλημα εκσυγχρονισμού. Αν είναι δυνατόν να μην υπάρχουν σύγχρονοι Νικολήδες, ενώ τα αρνητικά παραδείγματα του Αντώνη Εφέντη, που αναφέρει ο Νίκος Θέμελης στο βιβλίο του, να είναι καθημερινά παρόντα έναν αιώνα μετά. Αν είναι δυνατόν, η Ελλάδα που συνέθεσε δημιουργικά την καθ’ ημάς Ανατολή με το Διαφωτισμό να βρίσκεται σε μία κατάσταση κοινωνικής και πολιτισμικής υστέρησης.
Η δεύτερη πηγή της μελαγχολίας ήταν ότι διαβάζοντας το βιβλίο, αντιστικτικά εισέβαλαν στη μνήμη μου τα όσα συνέβησαν στην πατρίδα μας την τελευταία δεκαετία, όταν η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού έδωσε στην Ελλάδα τη μεγαλύτερη ιστορική ευκαιρία του εικοστού αιώνα να μεγαλουργήσει στα Βαλκάνια. Χρησιμοποιώ σκοπίμως τον όρο Βαλκάνια αντί για τον άχρωμο και άοσμο όρο Νοτιοανατολική Ευρώπη, ο οποίος επιδιώκει να αφαιρέσει από μία περιοχή γεμάτη ιστορία το ίδιο της το βασικό χαρακτηριστικό.
Αυτή την κρίσιμη δεκαετία τέθηκε ξανά το ερώτημα που ο συγγραφέας έντεχνα, αλλά με πολύ σαφή τρόπο, θέτει στο μυθιστόρημά του, που εκτυλίσσεται στα τέλη του προηγούμενου αιώνα. μεγάλη Ιδέα ή ελληνισμός που δημιουργεί έξω από τα εθνικά σύνορα, καταλύτης ειρήνης, συνύπαρξης και πολυπολιτισμικής συμβίωσης; Δυστυχώς, η καρικατούρα του μεγαλοϊδεατισμού κυριάρχησε. Ο νεοελληνικός εθνικισμός στα τέλη του εικοστού αιώνα θα ερευνηθεί από τους ιστορικούς του μέλλοντος. Η ευκαιρία, όμως, θα έχει για πάντοτε χαθεί.
Είναι ενδιαφέρον, αλλά διαβάζοντας το βιβλίο του Νίκου Θέμελη έχει κανείς την αίσθηση ότι στο όνομα της Ιστορίας ακυρώσαμε την ίδια την ιστορία μας. Ο κοσμοπολίτης Έλληνας ταξιδευτής μετατράπηκε σε κλειστοφοβικό, έμφοβο και αυτιστικό συλλογικό υποκείμενο, που αισθάνεται ότι απειλείται απ’ όλους, αφού άλλωστε είναι έθνος ανάδελφο. Αντί να θυμηθεί τις ρίζες του και την ιστορία του, αντί να θυμηθεί το Νικολή, οργάνωνε συλλαλητήρια και σκιαμαχούσε.
Αν έβλεπε από ψηλά ο Νικολής αυτά που έγιναν στην πατρίδα μας τα τελευταία δέκα χρόνια, είμαι σίγουρος ότι θα έμενε για πολλή ώρα σιωπηλός, θα άναβε τσιγάρο –ήταν η χαρακτηριστική του αντίδραση όταν ήθελε να σκεφτεί πολύ πριν πει κάτι– και θα έλεγε τα παρακάτω λόγια, όπως τα καταγράφει ο Νίκος Θέμελης:
Μη με συνερίζεσαι που δεν ξέρω τι είναι το σωστό. Ένα μονάχα είναι σίγουρο. Πως η δική μου μεγάλη ιδέα έχει πολύ μα πολύ πιο λίγους οπαδούς. Δεν έχει λάβαρα και σημαίες. Από κανέναν δεν ζητάει ιδιαίτερες θυσίες, μήτε κανείς είναι διατεθειμένος γι’ αυτήν να δώσει τη ζωή του. Θέλει όμως αγώνα, μόχθο, επιμονή και υπομονή και μέχρι να καρπίσει θέλει χρόνο πολύ. Και τότε πάλι δεν είναι σίγουρο πόσοι θα την αγκαλιάσουν, ποια έθνη και ποιοι λαοί. μα εγώ πιστεύω βαθιά πως αυτή είναι η μεγάλη ιδέα. Τον ρώτησα τότε ποιαν εννοούσε και μου απήντησε: μα την παιδεία, όχι μονάχα της ανάγνωσης, της γραφής και της γνώσης, αλλά και εκείνης που ανοίγει τα μυαλά και τα φωτίζει. Εκείνης που θα βρούμε ψάχνοντας αυτά που έλεγε ο Κοραής και όσοι σκέφτονταν σαν κι αυτόν. Εκείνης που μπορεί να ενώσει τη σκέψη των ανθρώπων είτε ζουν εδώ, είτε στην άλλη άκρη τον Αιγαίου, και ακόμα πιο πέρα στα Βαλκάνια και τη Δύση. Την παιδεία που θα ποτίζει σιγά-σιγά για τον καθένα εκείνη την ελευθερία που του λείπει. Θα του μάθει την ανοχή στους αλλόδοξους, το σεβασμό στο διαφορετικό. Την παιδεία που μπορεί να φτιάξει μία μεγάλη νέα κοινωνία που θα μας αγκαλιάζει, θα μας δυναμώνει και που η προκοπή μας δεν θα εξαρτιέται από τους φετφάδες ή αποφάσεις των ολίγων.
Καταλήγοντας, πιστεύω ότι το βιβλίο του Νίκου Θέμελη, εκτός από εξαιρετικό λογοτέχνημα, αποδεικνύει τη βαθύτατα βιωματική σχέση του συγγραφέα με την πολιτική.
Ίσως αποδεικνύει, επίσης, ότι η εκσυγχρονιστική εκδοχή του σοσιαλισμού, που ως γνωστόν υποστηρίζει ο συγγραφέας, έχει εν πολλοίς αδικήσει τον ίδιο της τον εαυτό, μη προβάλλοντας αυτό το βιωματικό στοιχείο, ενώ αντίθετα περιβάλλει πολλές φορές τις επιλογές της με τον στεγνό μανδύα των αναπόφευκτων τεχνικών της εξουσίας.
Δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα του Π. Παπασαραντόπουλου στο fb.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου