Κρίσεις και επικρίσεις

Δημήτρης Σκάλκος από Athens Voice

Οι κοινωνίες χορεύουν στους ρυθμούς των απόψεων και δεν θα μπορούσε να γίνεται διαφορετικά. Η διατύπωση γνώμης αποτελεί άσκηση της ατομικότητας, η οποία σύμφωνα με τον Τζον Στούαρτ Μιλ είναι αυτή που δίνει αξία και περιεχόμενο στην ελευθερία. Στις μέρες μας, η έκρηξη των κοινωνικών δικτύων έχει δώσει τρομακτική ώθηση στη διατύπωση της γνώμης μας, με όλες τις θετικές και τις αρνητικές επιπτώσεις της στο δημόσιο διάλογο. Ο Μοντένιος, που κατά ενδιαφέροντα τρόπο θεωρείται ο πρώτος μπλόγκερ της ιστορίας, συνήθιζε να υπογραμμίζει πως η καλύτερη απόδειξη της ηλιθιότητας κάποιου είναι η εμμονική προσκόλληση στις απόψεις του. Πραγματικά, στη διαδικτυακή Ελλάδα οι απόψεις ανταλλάσσονται, σπάνια όμως αλλάζουν.

Στην Ελλάδα της κρίσης δυστυχώς περισσεύουν η άγνοια, η ημιμάθεια, ο κυνισμός και η αλαζονεία. Κυρίως, όμως, κυριαρχεί η τάση της περιχαράκωσης και της ομαδοποίησης. Ως ένα βαθμό, πρόκειται για φαινόμενο αναμενόμενο και δικαιολογημένο, καθώς η βολική κατάταξη σε προκατασκευασμένα διανοητικά σχήματα περιορίζει την ανασφάλεια του παρόντος και την αβεβαιότητα του μέλλοντος. Κατ’ αυτό τον τρόπο, όμως, απόψεις διαστρεβλώνονται και άνθρωποι κατηγοριοποιούνται. Με χαρακτηριστική ευκολία οι εικασίες μετατρέπονται σε αποδείξεις, τα στερεότυπα σε αυταπόδεικτες αλήθειες, οι κρίσεις σε επικρίσεις. Τελευταίο παράδειγμα η αντιμετώπιση των γνωστών δηλώσεων της Κικής Δημουλά, όπου, πέραν του περιεχομένου των λεγομένων της ποιήτριας (πόσοι τελικά τα άκουσαν πραγματικά;), ήταν ολοφάνερη η σπουδή των πολλών να προβάλουν στην ποιήτρια τις προσωπικές τους κοινωνικές αντιλήψεις και πολιτικές πεποιθήσεις. Και, τελικά, καταλήγουμε στο λυπηρό φαινόμενο όπου η διατύπωση γνώμης, αντί να λειτουργεί ως υπογράμμιση της ατομικότητας και της μοναδικότητας, να μετατρέπεται σε μέσο εξαφάνισή της.

Ο σπουδαίος γερμανός κοινωνικός επιστήμονας Άλμπερτ Χίρσμαν (1915-2012) προσπάθησε να «διαψεύσει» τον σεξπιρικό Άμλετ, και αντί της παραλυτικής παθητικότητας που καταπνίγει τη δράση, να αναδείξει την ηρωική διάσταση της αμφιβολίας ως πηγή αναγέννησης. Ο Χίρσμαν υπογράμμισε τις δυνητικές αρνητικές συνέπειες της κυριαρχίας των ισχυρών απόψεων σε ένα δημοκρατικό καθεστώς, όπου η «υπερπαραγωγή απόψεων με άποψη» (overproduction of opinionated opinions), με την αμετακίνητη σιγουριά τους, υπονομεύουν την αναζήτηση και κατά συνέπεια αποτρέπουν την κοινωνική εξέλιξη. Ο Χίρσμαν προχωρά ακόμη περισσότερο, υποστηρίζοντας την απελευθερωτική και εποικοδομητική λειτουργία της αμφιβολίας και της αυτο-αναίρεσης. Άλλωστε, όπως σημειώνει στο βιβλίο του με το χαρακτηριστικό τίτλο «Τάση Αυτο-ανατροπής» («A Propensity to Self-subversion», 1995), το να ασκείς κριτική στους φίλους σου είναι περισσότερο απαιτητικό, και συνεπώς περισσότερο ενδιαφέρον, από το να εκθέτεις ακόμη μια φορά τα βαρετά λάθη των αντιπάλων σου.

Μακριά από την παθητικότητα της επιδίωξης μιας «ζωής χωρίς απόψεις», σύμφωνα με τη διδασκαλία του Πύρρωνα, η επίδειξη διανοητικής μετριοπάθειας και υγιούς σκεπτικισμού, μόνο θετική επίδραση μπορούν να έχουν στην αναζήτηση της αλήθειας, αλλά και στην ποιότητα του δημόσιου διαλόγου και τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών. Όσοι μάλιστα επιθυμούμε να δούμε την Ελλάδα να πορεύεται με βάση τις καταστατικές αρχές της ανοιχτής κοινωνίας, με την ανεκτικότητα και τον πλουραλισμό να αποτελούν συστατικά της στοιχεία, οφείλουμε πρώτοι να ενθυμόμαστε τη γνωστή ρήση του Βολτέρου ότι η αβεβαιότητα είναι δυσάρεστη υπόθεση, αλλά η βεβαιότητα είναι ηλιθιότητα.