Αξιόλογες πρόσφατες ταινίες του σύγχρονου ελληνικού σινεμά

Επειδή η πολιτική ζωή αυτές τις μέρες είναι για τα πανηγύρια είπα να ανεβάσω ένα διαφωτιστικό άρθρο του φίλου μου Θόδωρου Σούμα για το σύγχρονο ποιοτικό σινεμά. Αξίζει.

του Θόδωρου Σούμα   

Σε αυτό το άρθρο θα αναφερθούμε σε ορισμένα καλά φιλμ του σύγχρονου και του νεότερου, «αλλόκοτου» ελληνικού κινηματογράφου, όπως επονομάστηκε από ξένους κριτικούς, σκηνοθετημένα από νέους σκηνοθέτες, που βγήκαν στις αίθουσες πρόσφατα. Οι Αβρανάς και Τζουμέρκας είναι δύο σκηνοθέτες του πρόσφατου, νέου ελληνικού κινηματογραφικού ρεύματος. Ενώ οι Μαλέα, Παναγιωτοπούλου και Κούτρας είναι κάπως παλιότεροι νέοι… 

Ας αρχίσουμε από τις ταινίες του Σύλλα Τζουμέρκα. Ο Τζουμέρκας αφηγείται τις μυθοπλασίες του με μη γραμμικό και με αποσπασματικό τρόπο, δίνοντας αρχικά στο θεατή ένα μπερδεμένο κουβάρι που του το ξεμπερδεύει σταδιακά. Στην πρώτη ταινία του Χώρα προέλευσης (2010), το παρακάνει σχετικά με την ασάφεια των προσώπων της μυθοπλασίας: ο θεατής χρειάζεται πολλή ώρα για να καταλάβει ποιος είναι ποιος και τι κάνει. Το αφηγηματικό τοπίο αργεί να ξεδιαλύνει.

Όμως, στο δεύτερο φιλμ του Η έκρηξη (2014), που βγήκε πρόσφατα στις αίθουσες, απλά παίζει με το μοντάζ και τη μετακίνηση της αφήγησης στο χρόνο: μια πηγαίνει προς τα πίσω και μια προς τα εμπρός, αλλά οι χαρακτήρες είναι ευτυχώς κατανοητοί. Στα θετικά του κινηματογράφου του Τζουμέρκα καταγράφεται και το ότι ασχολείται με το κοινωνικό περιβάλλον και τα προβλήματά του, πως οι ιστορίες του αναφέρονται στη σύγχρονη κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα.

Ο Πάνος Κούτρας  σκηνοθέτησε το 2009 την ακραία, δυνατή και δραματική ταινία Στρέλα, πάνω στον κόσμο των ομοφυλόφιλων και των τραβεστί, που αντιστρέφει κατά κάποιο τρόπο το οιδιπόδειο σύμπλεγμα και δίνει μια ομοφυλόφιλη εκδοχή του: παρουσιάζει ως κεντρικό ήρωα ένα νεαρό τρανσέξουαλ που αναζητεί τον φυλακόβιο πατέρα του όταν βγαίνει από τη φυλακή και κάνει έρωτα μαζί του (μιας και εδώ ο πατέρας αποτελεί αντικείμενο της επιθυμίας του και όχι η μητέρα του, όπως συμβαίνει στο κλασικό οιδιπόδειο σχήμα). Ο νεαρός τραβεστί κάνει σεξ μαζί του εν γνώσει του (και όχι εν αγνοία του όπως ο Οιδίποδας, ο οποίος συνευρίσκεται λόγω της μοίρας με τη μητέρα του). Το φιλμ είναι πετυχημένο όσο κινείται σε ένα ρεαλιστικό και λιτό ύφος. Ο τόνος του ίσως φαλτσάρει κάπως και γίνεται λιγάκι γκροτέσκος στις σκηνές της παρέας των τραβεστί, με την παρουσία της Μπέτυ.

Βέβαια το γκροτέσκο και το κωμικό υπάρχει στη ματιά του Κούτρα ακόμη και στην πρώτη ταινία του, την Επίθεση του γιγαντιαίου μουσακά (1999). Η Επίθεση του γιγαντιαίου μουσακά είναι μια κοινωνική σάτιρα με διαστάσεις φανταστικού κινηματογράφου και έξυπνα σπέσιαλ εφέ, που κατάφερε να γίνει cult. Ο Κούτρας σκηνοθέτησε επίσης, το 2004, το στιλίστικο οικογενειακό μελόδραμα Αληθινή ζωή.

Το 2014 δημιούργησε την ταινία αναζήτησης ταυτότητας, επώδυνης ενηλικίωσης και περιπλάνησης στον ελλαδικό χώρο, Xenia, με ένα καλοκουρδισμένο σενάριο, δικό του και του Π. Ευαγγελίδη. Πρόκειται για ένα πραγματικά καλό κοινωνικό φιλμ χαρακτήρων, πάνω σε δύο νεαρούς ελληνοαλβανούς, δυο αδέλφια (ο ένας νεαρός ομοφυλόφιλος), σε αναζήτηση του εξαφανισμένου στη Β. Ελλάδα, και σκοτεινού, Έλληνα πατέρα τους, για να τους δώσει την ελληνική ιθαγένεια και χρήματα. Το φιλμ πραγματεύεται το θέμα της διαφορετικότητας, την αφέλεια κι αγριότητα της εφηβείας και την ωρίμανση. Είναι αστείο, συναισθηματικό, σκληρό και ταυτόχρονα γλυκό, ανάλαφρο, περιπετειώδες και έντονα σωματικό. Αφορά τη νεολαία και την αφύπνισή της, είναι άμεσα κοινωνικοπολιτικό με αναφορές στη Χρυσή Αυγή και το ρατσισμό εναντίον των μεταναστών και των ομοφυλόφιλων. Είναι queer φιλμ και φιλμ ποπ (εξ ου οι αναφορές στην Ιταλίδα τραγουδίστρια Πάτυ Μπράβο). Το Xenia είναι η καλύτερη, ωριμότερη και πιο ισορροπημένη σεναριακά και σκηνοθετικά ταινία του ταλαντούχου Κούτρα. Έχει αμεσότητα, χιούμορ, αυθορμητισμό και ρεαλισμό, και αποφεύγει το υπερβολικά σοβαρό στιλιζάρισμα της Αληθινής ζωής και τους κιτς τόνους στην περιγραφή των ομοφυλόφιλων. Αντίθετα εδώ, για παράδειγμα, το στήσιμο της παρουσίας της εικαστικής και τηλεοπτικής περσόνας του σόουμαν και γλύπτη Άγγελου Παπαδημητρίου είναι πετυχημένη, βοηθούντος και του ίδιου. Ο δε χαριτωμένος κι αστείος, νεαρός γκέι Ντάνι, που τον υποδύεται ο Κώστας Νικούλι, κλέβει την παράσταση.

Ο στυλίστας Αλέξανδρος Αβρανάς, με εικαστικές καταβολές που περνούν στο κινηματογραφικό έργο του, σκηνοθέτησε το 2008 το ιδιαίτερα φροντισμένο από εικαστική άποψη, υπερστυλιζαρισμένο και αφαιρετικό Without. Το 2013 γύρισε το Miss Violence, δυνατή, ερεβώδη και σοκαριστική ταινία για την ενδοοικογενειακή, ψυχολογική, σωματική και σεξουαλική βία που κρύβεται πίσω από την καλογυαλισμένη βιτρίνα της ελληνικής αγίας οικογένειας, ταινία που βραβεύθηκε στο Φεστιβάλ Βενετίας. Σε πρώτη προσέγγιση μπορούμε να ορίσουμε το Miss Violence ως ένα οικογενειακό δράμα, σκηνοθετημένο ταυτοχρόνως παγερά, ρεαλιστικά και ελλειπτικά, σε μια εύθραυστη ισορροπία. Το Miss Violence είναι στιβαρό, με ισχυρό, τολμηρό σενάριο και στερεή σκηνοθεσία, που ελέγχει επίμονα το χώρο του διαμερίσματος της οικογένειας των κρυμμένων σεξουαλικών εγκλημάτων, καθορίζοντας αυστηρά την έκφραση της βίας και τα περάσματα από δωμάτιο σε δωμάτιο, μέσα από πόρτες και λογιών-λογιών περάσματα στο χώρο, μέσα και έξω από το σπίτι, παντού όπου καραδοκεί η απειλή. Ο Αβρανάς, δημιουργώντας μια ασφυκτική ατμόσφαιρα, κατορθώνει να φτιάξει μια εφιαλτική και πνιγηρή ταινία. Παρουσιάζει αμείλικτα και ψυχρά την αδυσώπητη εφαρμογή της πειθαρχίας και την οικογενειακή σεξουαλική βία του παππού-πατέρα αφέντη-βιαστή-προαγωγού-τέρατος, τη σκληρή επιβολή της στα υποχρεωμένα, εξαναγκασμένα να υπακούσουν μέλη της οικογένειάς του, ιδίως τα πειθαναγκασμένα παθητικά θηλυκά, που εκπορνεύει ή βιάζει. Το φιλμ είναι αποκαλυπτικό -με όλες τις έννοιες-, σκληρό και ηθικά προκλητικό. (Ο Αβρανάς, στα πλαίσια της παγερότητάς  του, εκθέτει ψυχικά τα παιδιά-ηθοποιούς βάζοντάς τα να ασκούν βία το ένα στο άλλο).

Η αισθητική του φιλμ ισορροπεί πετυχημένα μεταξύ του ρεαλισμού και της ψυχρής εξωτερικής ματιάς. Η προσέγγιση, το βλέμμα πάνω στα πρόσωπα, τους χαρακτήρες, είναι φαινομενολογικό, εξωτερικό και στεγνό, δεν χρησιμοποιεί προνομιακά την ψυχολογία. Η σκηνοθεσία συνθέτει έτσι ένα συνεκτικό από αισθητική άποψη σύνολο, ένα αρραγές κι αδυσώπητο ηθικά σύμπαν, που παρουσιάζει τις αρρώστιες και τη βαρβαρότητα της ανάλγητης κοινωνίας μας, μας προβοκάρει και μας αφήνει άναυδους με τη δύναμή της επειδή δεν ταμπουρώνεται πίσω από κοινωνικά άλλοθι και δεν τηρεί τα ηθικά προσχήματα…

Η Πέννυ Παναγιωτοπούλου  σκηνοθέτησε το 2002 το συναισθηματικό φιλμ μνημών Δύσκολοι αποχαιρετισμοί: ο μπαμπάς μου, για ένα κορίτσι που χάνει τον πολυαγαπημένο του νέο πατέρα, και το 2013 το πιο διαυγές και ψύχραιμο, το πιο ελεγχόμενο σκηνοθετικά, September. Το September διηγείται τις προσπάθειες μιας μοναχικής κοπέλας, μετά το θάνατο του σκύλου της, να ενσωματωθεί στη «γεμάτη» ζωή μιας γειτονικής οικογένειας, κοντά στο σπίτι της, που της επιτρέπει να θάψει το σκύλο στην αυλή της. Το September είναι ένα καλοσκηνοθετημένο, κυριαρχημένο ψυχολογικό φιλμ πάνω στην απελπισία της μοναξιάς και της δυσκολίας επικοινωνίας του μοναχικού, προβληματικού λόγω απομόνωσης ανθρώπου, εδώ μιας παράταιρης, δυσλειτουργικής, μονομανούς, τριαντάρας κοπέλας που υποδύεται με μεγάλη εσωτερικότητα η Νόρα Καρβούνη. Αλλόκοτη υποκριτική παρουσία για ένα αλλόκοτο φιλμ, κυριολεκτικά, (το οποίο ανταποκρίνεται στο χαρακτηρισμό «ελληνικό αλλόκοτο κύμα»). Το September, γυρισμένο ψηφιακά, με καλή και λειτουργική μορφική-αισθητική προσέγγιση, αποτελεί σίγουρα ένα αποφασιστικό βήμα προς τα μπρος της Π.Παναγιωτοπούλου, προς ένα σκηνοθετικά σκεπτόμενο σινεμά.

Τέλος, η γνωστή για τις αστείες ερωτικές κομεντί της, εμπειρότατη σκηνοθέτις Όλγα Μαλέα (σκηνοθέτησε την πρώτη ταινία της Ο οργασμός της αγελάδας το 1996), γύρισε ψηφιακά, το 2012, με γνώση των ιδιαιτεροτήτων του ψηφιακού μέσου, το αξιοπρόσεχτο ψυχολογικό και κοινωνικό φιλμ Ματζουράνα. Το θέμα του, σωστά ανεπτυγμένο, είναι η κακοποίηση και εκμετάλλευση ενός κοριτσιού από τη φιλόδοξη μητέρα της, που θέλει να την κάνει σταρ της TV, καθώς και απ’ τη λογική του μιντιακού, τηλεοπτικού συστήματος γενικότερα…