Μια συνέντευξη του Κώστα Αξελού ( Μέρος 2ο)

  "Τίποτε ποτέ δεν διευκρινίζεται πλήρως. Η αρχή, η συνέχιση κι ιδιαίτερα το τέλος παραμένουν όλα προβληματικά. Πάντοτε επιβιβαζόμαστε καθ' οδόν. Βρισκόμαστε  μέσα στο διάλειμμα. Ό,τι είμαστε κι ό,τι δεν είμαστε είναι το διάλειμμα, όχι μόνο ανάμεσα σε δυο παιχνίδια, αλλά μέσα στο ίδιο το παιχνίδι. Ο άνθρωπος ανοίγεται μέσα στο παιχνίδι του κόσμου. Το απολαμβάνει σε πολλά επίπεδα. Απολαμβάνοντας και τον εαυτό του και το παιχνίδι."  
Κώστας Αξελός

Χ.Μ.: Όπως έχετε γράψει, στόχος σας υπήρξε «να ανακαλύψετε την πρόθεση της σκέψης του Μαρξ, και να την ακολουθήσετε ως τις ακραίες συνέπειες της», αφού «προσπαθώντας να εννοήσουμε το λόγο του Μαρξ [...] προετοιμαζόμαστε επίσης να κάνουμε να εκραγεί η αλήθεια του» («Ο Μαρξ στοχαστής της τεχνικής», σελ. 36). Ποια είναι η αλήθεια της σκέψης του Μαρξ που πρέπει να κάνουμε να εκραγεί; Ποια είναι η κύρια διάσταση, ο κεντρικός άξονας, το επαναστατικό στοιχείο της μαρξικής σκέψης που οφείλουμε να αναδείξουμε, να απελευθερώσουμε και να διατηρήσουμε ως μέρος μιας «νέας, ανοιχτής και ριζοσπαστικής» σκέψης-δράσης που θα αποτελεί εναλλακτική λύση απέναντι στo καπιταλιστικό σύστημα;

Κ.Α.: Ο κεντρικός πυρήνας μιας σκέψης δεν είναι ακίνητος. Πολλαπλές ερμηνείες αντλούν την έμπνευσή τους απ’ αυτόν. Και αυτός ανθίσταται. Θα έπρεπε να καταστήσουμε κάθε στοχαστή ακόμα πιο προβληματικό απ’ ό,τι είναι. Μπορούμε άραγε να καταλάβουμε ένα στοχαστή καλύτερα απ’ ό,τι κατάλαβε ο ίδιος τον εαυτό του; Το ερώτημα μένει ανοιχτό. Το ρήγμα που υπέδειξε ο Μαρξ, το ρήγμα αυτού που σκεφτόμαστε και αυτού που πράττουμε, πρέπει να το ανοίξουμε ακόμα πιο πολύ, τόσο ώστε το άνοιγμά του να μπορεί να είναι παραγωγικό. Στο ρήγμα αυτό έχουμε να εμβαθύνουμε --πέρα από τις ψευδαισθήσεις, τις αυταπάτες, τα ψέμματα που λέμε στους άλλους και στον εαυτό μας-- να αντέξουμε την οδύνη του χωρίς να επιθυμούμε εύκολες λύσεις. Το μεγάλο ερώτημα που τίθεται είναι εποχιακό, περιλαμβάνει δηλαδή ακόμα και λαούς και κοινωνίες, και είναι αμφίβολο αν έχει τεθεί ως ερώτημα, σε όλο του το βάθος και τις προεκτάσεις. Υπάρχει και μπορεί να υπάρχει, μέσα στον ορατό χρόνο, εναλλακτική λύση, ή μήπως η υπάρχουσα κατάσταση έχει ακόμα πολύ χρόνο μπροστά της ώσπου να γενικευθεί, να τα παρασύρει όλα, να εξαντληθεί;

Χ.Μ.: Σε ποια θεμέλια στηρίξατε την κριτική σας στον Μαρξ; Ασκήσατε κριτική σε συγκεκριμένα στοιχεία της σκέψης του ή η κριτική σας υπήρξε καθολική; Τι συγκεκριμένα αρνηθήκατε στη θεωρία του και ποιο ρόλο διαδραμάτισαν οι έννοιες της τεχνικής, της αλλοτρίωσης και του φετιχισμού στο έργο του Μαρξ;

Κ.Α.: Ο Μαρξ περιόρισε τον ανοιχτό και πολυδιάστατο κόσμο στον υλικό κόσμο, στον κόσμο ως παράγωγο της υλικής εργασίας και στο ιδεολογικό εποικοδόμημα. Άρα, και η απελευθέρωση που ζητούσε ήταν και έμεινε μερική. Ο στοχαστικός αυτός περιορισμός και η έλλειψη ποιητικότητας στη σκέψη του θεμελιωτή του μαρξισμού είναι εμφανής για όλους όσοι θέλουν να τον αντιμετωπίζουν ριζικά περισσότερο, παρά κριτικά. Την τεχνική την είδε ο Μαρξ ως κινητήρια δύναμη, δεν είδε όμως την μακρινή της προέλευση και την κυριαρχία της ακόμα και επάνω στη δική του σκέψη και δράση. Η αλλοτρίωση μένει μια αμφίβολη έννοια. Μπορεί να αποφευχθεί ποτέ μια αποξένωση του ανθρώπου από τον κόσμο, πέρα από την οικονομική και κοινωνική αλλοτρίωση; Όσο για το φετιχισμό του εμπορεύματος, αυτός θριαμβεύει ελεεινά, εις βάθος, εις μήκος και εις πλάτος.

Χ.Μ.: Με ποιον τρόπο διαβάσατε τον Μαρξ μέσα από τον Χάιντεγκερ;

Κ.Α.: Δεν διάβασα τον Μαρξ μέσα από τον Χάιντεγκερ, αλλά διάβασα μαζί τον Μαρξ και τον Χάιντεγκερ. Μου έκανε εντύπωση μια εποχιακή συγγένεια --αυτού που ο ένας ονομάζει αποξένωση και ο άλλος λήθη τού είναι-- παρ’ όλες τις μεγάλες τους διαφορές. Η διπλή αυτή ανάγνωση με έκανε να δω ότι και ο Μαρξ ανήκει στην ιστορία της μεταφυσικής, που στη νεώτερη φάση θεωρεί το υποκείμενο, τον άνθρωπο, ως βάση. Ο Μαρξ απλώς κοινωνικοποιεί το υποκείμενο-άνθρωπος, πρεσβεύει την πανανθρώπινη κοινωνία, αλλά αυτή παραμένει στερημένη κόσμου, μένει πολύ πεζή.

Χ.Μ.: Μας παρέχει ο Μαρξ τα μεθοδολογικά και θεωρητικά εργαλεία για να προχωρήσει κανείς πέρα από αυτόν ή και εναντίον του;

Κ.Α.: Μέθοδος και σκέψη δεν χωρίζονται στεγανά, δεν αποτελούν καν δύο οντότητες. Αν αντί για μέθοδο μιλούσα για οδό, θα έλεγα ότι φιλικά, μαζί με τον Μαρξ, μπορεί κανείς να βαδίσει όχι εναντίον του, αλλά πέρα από αυτόν.

Χ.Μ.: Στο βιβλίο σας Ο Μαρξ στοχαστής της τεχνικής (σελ. 37) σημειώνετε ότι «η σκέψη του Μαρξ περιέχει επίσης την αρνητικότητα --αυτή την κίνηση ξεπεράσματος-- και η αρνητικότητά της περιμένει τη στιγμή της έκρηξης της. Κινητοποιώντας την αρνητικότητα που εμπεριέχει η ίδια η κίνηση της μαρξικής σκέψης, κλονίζουμε τα φράγματα που μπλοκάρουν την αρνητικότητα, καθιστούμε ρευστή την παγίωση της μαρξικής σκέψης». Με βάση τα παραπάνω, πιστεύετε ότι έχετε κινητοποιήσει στο έργο σας και στην κριτική σας στον Μαρξ αυτήν την αρνητικότητα της σκέψης του;

Κ.Α.: Ποτέ κανείς δεν κινητοποιεί αρκετά τη σκέψη αυτού με τον οποίο διαλέγεται. Πάντοτε μένουν σημαντικά κρυφά στοιχεία που δεν έρχονται στο φως. Καμιά σκέψη δεν «ξεπερνιέται». Όλες μαζί μένουν --συνδεδεμένες και χωριστές-- στο στερέωμα της σκέψης. Αυτό που μπορούμε να πετύχουμε, χωρίς να ξεχνάμε ότι επιτυχία και αποτυχία δεν χωρίζονται από ένα βάραθρο, είναι να δείξουμε και όχι να αποδείξουμε, ότι πέρα από κάθε σταθμό, μια σκέψη όπως αυτή που δουλεύω μπορεί να οδηγήσει, ανατρέχοντας στην ποιητική σκέψη του Ηράκλειτου, και πέρα από τον Χέγκελ, τον Μαρξ, τον Νίτσε και τον Χάιντεγκερ, σε μια ερωτηματική σκέψη και σε αινιγματικές απαντήσεις.

Χ.Μ.: Ποια νομίζετε ότι υπήρξε η συμβολή σας στην κριτική και ριζοσπαστική σκέψη; Ποια ίχνη, κατά τη γνώμη σας, έχετε αφήσει που μπορούν να φανούν γόνιμα;

Κ.Α.: Προσπάθησα, και λέω προσπάθησα γιατί κάθε σκέψη είναι μια προσπάθεια, να προτείνω μια σκέψη που, μέσα στον ορίζοντα της περιπλάνησης, αποτελεί σκέψη του παιχνιδιού του κόσμου, σκέψη ιστορική, συστηματική και αποτελεσματική, ανοιχτή και πολυδιάστατη, ποιητική και πλανητική, που αντιμετωπίζει κυρίως το διακύβευμα της εποχής:την τεχνική. Το μέλλον αυτής της προσπάθειας δεν μου ανήκει. Ανήκει στο χρόνο.

Χ.Μ.: Έχετε γράψει ότι ο Μαρξ θεωρεί «την υλική ζωή σαν την μόνη αληθινά ανθρώπινη, ενώ η σκέψη και η ποίηση δεν συλλαμβάνονται παρά υπό τις συμβατικές και ιδεολογικές τους μορφές. Έτσι δεν καταλαβαίνει τη σημασία της σκέψης που θέτει τα πάντα υπό ερώτημα και διατηρεί το ερώτημα ανοιχτό, της σκέψης που τολμά να δει ότι κάθε μεγάλη νίκη είναι το πρελούδιο μιας ήττας» («Θέσεις για τον Μαρξ», σελ. 225). Δεδομένου ότι γίνεται λόγος για «ήττα της σκέψης του Μαρξ» ή για «ήττα του σοσιαλιστικού κινήματος», θα μπορούσαμε --με βάση την κατάλληλη διαχείριση της ήττας-- να ισχυριστούμε και το αντίθετο, δηλαδή, ότι κάθε μεγάλη ήττα είναι και το πρελούδιο μιας νίκης;

Κ.Α.: Νίκη και ήττα είναι και μένουν αδιαχώριστες, όπως κι αν τοποθετήσει κανείς την καθεμιά τους ως προς την άλλη. Τα μεγάλα πράγματα επιτυγχάνουν αποτυγχάνοντας. Ο ανοιχτός κόσμος που περιέχει κάθε ατομική και ιστορική εμπειρία είναι το λίκνο και ο τάφος κάθε στοχασμού, κάθε εμπειρίας. Και το παιχνίδι συνεχίζεται.

Χ.Μ.: Στο κείμενό σας με τίτλο «Υπάρχει μια μαρξιστική φιλοσοφία» (σελ. 260), διατυπώνετε την άποψη ότι «η Αριστερά στέρεψε μη θέλοντας ή μη μπορώντας ν` αναφέρεται πλέον στο θεμέλιο της παγκόσμιας ιστορίας». Ποιο είναι αυτό το θεμέλιο; Πώς μπορεί ένα κίνημα που αμφισβητεί τον καπιταλισμό να γνωρίσει πάνω σε τι θεμελιώνεται και σε τι στοχεύει; Μήπως σ’ αυτό το σημείο εστιάζεται και η αδυναμία του «κινήματος ενάντια στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση» σε σχέση μ’ αυτό που θέλει να κατασκευάσει, να προτείνει ως εναλλακτική λύση;

Κ.Α.: Η παγκόσμια ιστορία ξετυλίγεται από μας, τους ανθρώπους, και συγχρόνως ξεπερνάει αποφασιστικά τις θεωρίες μας, τα σχέδιά μας, τις βουλήσεις μας. Αυτό που ονομάζουμε θεμέλιο ή κίνητρό της χάνεται το ίδιο μέσα στη δίνη της ιστορίας και στην αφάνταστη κούραση αυτής της τόσο εξαντλημένης φάσης της ιστορίας που μέσα της ζούμε, σκεφτόμαστε, δρούμε και πεθαίνουμε. Η υπάρχουσα παγκοσμιοποίηση --στην τρέχουσα έννοια της λέξης, γιατί από την παγκοσμιοποίηση αυτή λείπει αποφασιστικά ο ανοιχτός κόσμος-- συμπεριλαμβάνει και αποδυναμώνει τις εναλλακτικές λύσεις. Γιατί αυτές οι ίδιες κινούνται στο ίδιο επίπεδο μ’ εκείνο που καταπολεμούν. Τι μας μένει λοιπόν; Μια ζωντανή επαφή με τη φύση, η φιλικότητα που συμβαδίζει με μια μαχητικότητα, η προσπάθεια μιας ριζικής σκέψης που δεν κλείνεται μέσα στα όρια της, η ερωτική περιπλάνηση, το ξεγύμνωμα του πολιτικού θεάτρου που δεν είναι μόνο θέατρο. Μας μένει η εναργής και κριτική πολιτική συμμετοχή και η ενεργητική ή παθητική πάλη, όπου και όποτε αυτή είναι δυνατή και εφόσον δεν ζητάει αυταπάτες, η αλλαγή επιπέδου από αυτό στο οποίο θέλουν να μας τοποθετήσουν, η άγρυπνη συμμετοχή μας σ’ ένα παιχνίδι που δεν κλείνει κάθε άνοιγμα. Δεν θα έπρεπε να αποφεύγουμε να κάνουμε την εμπειρία αυτού που μας δίνεται και μεταμορφώνεται.

Από μια συνέντευξη του Κωστα Αξελου στον Χρηστο Μεμο, για την Αυγή

Η συνέντευξη δόθηκε στα ελληνικά τον Ιούλιο του 2006 στο Παρίσι

Ο βίος του

> Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1924. Από αστική οικογένεια, διδάχτηκε από παιδί γαλλικά και γερμανικά. H εφηβεία του φωτίστηκε από τα κείμενα των Ηράκλειτου, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Εμπεδοκλή, Μαρξ, Νίτσε, Ντοστογιέφσκι και ποιητών όπως ο Ρεμπώ, ο Ρίλκε.

> Στα δεκαεπτάμισι χρόνια του εντάχθηκε στην κομμουνιστική νεολαία και, παρά τις διαφωνίες του, πήρε ενεργό μέρος στην Αντίσταση, υποστηρίζοντας ότι «ο πραγματικός κομμουνιστής πρέπει να κρατάει στο ένα χέρι το όπλο και στο άλλο τα βιβλία του Ρίλκε». Το 1944, στα Δεκεμβριανά, έζησε εικονική εκτέλεση στα κρατητήρια της Ασφάλειας, φυλακίστηκε σε στρατόπεδο και τελικά απέδρασε. Οπως ήταν φυσικό, η σχέση του με το δογματικό ΚΚΕ δεν ήταν δυνατό να συνεχιστεί και το 1946 εγκατέλειψε τις γραμμές του.

> Τέλη του 1945, με τη βοήθεια του Οκτάβιου Μερλιέ -διευθυντή τότε του Γαλλικού Ινστιτούτου στην Αθήνα- επιβιβαζόταν στο θρυλικό πλέον πλοίο «Ματαρόα» μαζί με τον Κ. Καστοριάδη, τον Κ. Παπαϊωάννου, τον Κ. Βυζάντιο, τη Μ. Κρανάκη, τον Κ. Κουλεντιανό, τον Ν. Σβορώνο και άλλους, με προορισμό το Παρίσι. Λίγο διάστημα μετά την αναχώρησή του, καταδικαζόταν ερήμην σε θάνατο.

> Σπούδασε φιλοσοφία στη Σορβόννη, όπου και δίδαξε (1962-1973). Αρχισυντάκτης του πρωτοποριακού τότε περιοδικού Arguments (Επιχειρήματα) από το 1956 ώς το 1962, ίδρυσε και διηύθυνε την ομώνυμη φιλοσοφική σειρά στις Editions de Minuit, στην οποία εκδόθηκαν επίσης και τα περισσότερα από τα βιβλία του.

> Πασίγνωστη η διένεξή του με τον Σαρτρ, τον οποίο εγκαλούσε για μη πρωτότυπη σκέψη και έκθεση παλαιότερων φιλοσοφικών ιδεών.

Ο Σαρτρ τον κατηγορούσε επειδή είχε εγκαταλείψει τον κομμουνισμό.

> Εχει εκδώσει είκοσι τέσσερα βιβλία και πλήθος κειμένων (γαλλικά, ελληνικά και γερμανικά), που μεταφράστηκαν σε δεκαέξι γλώσσες.

>Τον Απρίλιο θα κυκλοφορήσει στη Γαλλία από τις εκδόσεις Les Belles Lettres το καινούργιο βιβλίο του με τίτλο «Αυτό που επέρχεται».

Ο φίλος Μωυσής Μπουντουρίδης μας θυμίζει ακόμα:


Ότι σαν σπουδαστής ο Αξελός παρακολουθούσε μαθήματα του Χάϊντεγγερ και του Γιάσπερ. Ότι κράτησε τις επαφές του με τον Χάϊντεγγερ, αλλά και με τον Λακάν και με τον Πικάσο - μάλιστα, μετά το χωρισμό της με τον Πικάσο, η σύντροφός του, Φρανσουάζ Τζιλώ έζησε έναν ερωτικό δεσμό μαζί του.


Ότι το διδακτορικό του Αξελού ήταν πάνω στη θεωρία της αλλοτροίωσης, της πράξης και της τεχνολογίας κι απετέλεσε μαζί με τη δουλειά του Μαρκούζε μια από τις σημαντικότερες Μαρξιστικές συνεισφορές στη δεκαετία του 1960.


Ότι ο Αξελος ήταν διευθυντής εκδόσεων του οίκου Μινουί. Ότι επιμελήθηκε πολλών γαλλικών μεταφράσεων του Λούκατς, του Κόρς, του Αντόρνο, αλλά ακόμη και του Χάϊντεγγερ.


Ότι, ενώ ήταν στα μαχαίρια με τους σιτσιουέϊσιονιστές, ο Αξελός διατηρούσε ένα γόνιμο διάλογο με την ομάδα του Σοσιαλίσμ ου Μπαρμπαρί.


Ότι δίπλα στους Μαρξ, Χέγγελ, Νίτσε και Χάϊντεγγερ ο Αξελός έβαζε και τον Ηράκλειτο σαν τις κύριες πηγές των φιλοσοφικών του αναζητήσεων.


Ότι, όντας πιστός και συνεπής με την κληρονομιά αυτών των φιλοσόφων, τα θέματα με τα οποία ο Αξελός υφαίνει το σύνολο του έργου του είναι οι τέσσερις έννοιες:


ο κόσμος, το παιχνίδι, η πλανητικότητα κι η τεχνολογία.


Ότι, για τον Αξελό, μέσα σε κάθε αλήθεια υπάρχει το στοιχείο της πλανητικής της φύσης, που σημαίνει ότι η αλήθεια είναι κάτι που δεν μπορεί να διαφωτίσει, γιατί άπαξ και συμβεί, μετά χάνεται και σβήνει.

Ότι το Μάη του 68, όταν μεσουρανούσε η σύγκρουση του περιοδικού Arguments, ιδίως με τον Morin και τον Αξελό, οι σιτσιουεϊσιονιστές έκαναν διάφορες χυδαιότητες (όπως, π.χ., άφησαν μια σακούλα σκατά μπροστά στην πόρτα του σπιτιού του Αξελού.. ενώ την έπεσαν κι έκραξαν άγρια του Edgar Morin και μάλιστα έφτασαν μέχρι του σημείου να απειλήσουν να βιαιοπραγήσουν σε βάρος του Henri Lefebvre). Ο Κώστας όμως όχι μόνο έμεινε παγερά αδιάφορος μπροστά σ' αυτές τις χυδαιότητες, αλλά επιπλέον είχε μόνο καλά λόγια να εκφράσει για τον Guy Debord και τον Raoul Vaneigem.