H καταστροφική "ιδεολογία της μεταπολίτευσης"

Η καταστροφική «ιδεολογία της μεταπολίτευσης»

It is not only the economy, stupid...

Πέτρος Παπασαραντόπουλος, Κυρ. Ελευθεροτυπία, 04/07/2010

Η παρούσα κρίση στην Ελλάδα έχει δυο εμφανείς διαστάσεις που έχουν συζητηθεί ιδιαίτερα και συνεχίζουν να βρίσκονται στο επίκεντρο της προσοχής: την πολιτική και την οικονομική.

Αντίθετα, ελάχιστα έχει συζητηθεί και αναλυθεί μια άλλη πτυχή της κρίσης, εξίσου σημαντική. Πρόκειται για την ιδεολογική κρίση που διατρέχει από άκρη σε άκρη την ελληνική κοινωνία.

Η ιδεολογία επιτελεί μια καθοριστική λειτουργία στο πλαίσιο ενός κοινωνικού σχηματισμού. Είναι η συγκολλητική ουσία που ενοποιεί όλους τους κοινωνικούς αρμούς, το «τσιμέντο» του κοινωνικού σχηματισμού. Είναι η αφήγηση μιας κοινωνίας για τον ίδιο τον εαυτό της, το σύνολο των αξιών της, που είναι ταυτόχρονα και κοινωνικές και ατομικές αξίες.

Οπως το διατύπωσε πολύ χαρακτηριστικά ο Αντόνιο Γκράμσι, η ιδεολογία είναι ένας κοινωνικός μηχανισμός στον οποίο μπορεί να δοθεί «το πιο υψηλό νόημα μιας κοσμοαντίληψης που εκδηλώνεται σιωπηρά στην τέχνη, στο δίκαιο, στην οικονομική δραστηριότητα, σε όλες τις εκδηλώσεις της ατομικής και συλλογικής ζωής».

Στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης, από το 1974 και μετά, παρατηρήθηκε μια ολοκληρωτική κατάρρευση της κυρίαρχης ιδεολογίας της εθνικοφροσύνης και του αντικομμουνισμού, που είχε επικρατήσει για δεκαετίες. Επειδή, όμως, τόσο οι κοινωνίες όσο και τα υποκείμενα της ιστορίας, τα άτομα, είναι αδύνατο να λειτουργήσουν χωρίς αυτοαντίληψη και κοσμοαντίληψη, το κενό της εθνικοφροσύνης του αντικομμουνισμού έπρεπε να αντικατασταθεί από ένα νέο σύστημα αξιών.

Στις διεργασίες διαμόρφωσης ιδεολογίας δεν υπάρχουν αθώοι (τα άτομα) και ένοχοι (η πολιτική εξουσία), θύτες και θύματα. Τα άτομα εσωτερικεύουν και αναπαράγουν τις κυρίαρχες ιδεολογίες και αντιλήψεις, στο βαθμό που αισθάνονται ότι τα συμφέροντά τους εξυπηρετούνται από αυτές.

Παρατηρώντας τον αργόσυρτο κύκλο της μεταπολίτευσης που διαρκεί 35 χρόνια και δεν έχει ακόμα κλείσει, διανύοντας την ύστερη φάση του, όπου το παλιό πεθαίνει και το καινούριο δεν έχει ακόμα γεννηθεί, μπορούμε να επισημάνουμε τρία βασικά στοιχεία στην κυρίαρχη Η

Την επικράτηση ενός ακραίου ατομικισμού σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής. Τα άτομα της μεταπολίτευσης κοινωνικοποιήθηκαν στη βάση της εξυπηρέτησης των στενών τους συμφερόντων, που είχαν ως απώτατο όριο τη συντεχνία τους και τον στενό περίγυρό τους. Το ανορθολογικό και εξαμβλωματικό κράτος της μεταπολίτευσης δομήθηκε στη βάση των επάλληλων συμβιβασμών με τα συντεχνιακά συμφέροντα. Λαϊκιστές πολιτικοί στο όνομα του «πολιτικού κόστους» ήταν αδύνατο να αντισταθούν στο τέρας που οι ίδιοι είχαν εκθρέψει και το οποίο είχε πλέον αυτονομηθεί.

Την απαξίωση της εργασίας ως κοινωνικής αξίας και την υποκατάστασή της με τη λογική του βολέματος, κυρίως στον δημόσιο τομέα. Η επιχειρηματικότητα δαιμονοποιήθηκε και το δίπολο ανταγωνιστικότητα/ παραγωγικότητα πετάχτηκε στις χωματερές των αγροτικών επιδοτήσεων.

Τη μετάθεση των ευθυνών στους άλλους, ιδίως στους ξένους, για τα όποια προβλήματα παρουσιάζονταν. Η «δεξιά» εκδοχή αυτής της συλλογικής φαντασίωσης είναι το «Εθνος ανάδελφον», και η «αριστερή» ο απλοϊκός αντι-ιμπεριαλισμός της παραδοσιακής και αντισυστημικής αριστεράς.

Δυστυχώς, στο ιδεολογικό επίπεδο, η αμηχανία της νέας κυβέρνησης είναι εμφανής. Οχι απλώς δεν γίνεται καμιά προσπάθεια εκφώνησης μιας νέας αφήγησης, αλλά, αντίθετα, καταβάλλονται προσπάθειες να ερμηνευθούν τα μέτρα ως επιβαλλόμενα από άλλους, τους ξένους, το ΔΝΤ, την Ευρωπαϊκή Ενωση, παρά τη θέλησή μας. Οι σποραδικές προσπάθειες άρθρωσης ενός διαφορετικού λόγου, όπως το «πρέπει να στηριχθούμε στις δυνάμεις μας», παραμένουν μετέωρες.

Είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς τι σημαίνει η δήλωση ότι τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν «είναι αντίθετα με την ιδεολογική φυσιογνωμία του ΠΑΣΟΚ». Εάν το συνδηλούμενο αυτής της άποψης είναι ότι η σοσιαλιστική αριστερά δεν μπορεί να κυβερνήσει σε συνθήκες κρίσης, δίνοντας ελπίδα και προοπτική, τότε ποιος είναι ο λόγος της ύπαρξής της;

Τα ίδια ισχύουν και για την αντιπολιτευτική τακτική της Νέας Δημοκρατίας του κ. Σαμαρά, που μοιάζει να διολισθαίνει ταχύτατα στον «εθνικολαϊκισμό» στον οποίο έχει θητεύσει με επιτυχία στο παρελθόν ο αρχηγός της.

Σε ό,τι αφορά την αριστερά, οι προτάσεις που διατυπώνουν τόσο ο κ. Τσίπρας όσο και οι παλιμπαιδίζοντες γέροντες της ιστορικής ηγεσίας της, με προεξάρχοντα τον κ. Αλαβάνο, στερούνται κάθε σοβαρότητας. Η πρόσφατη διάσπαση του Συνασπισμού δίνει ελπίδες για άρθρωση ενός διαφορετικού λόγου από την πλευρά των Ανανεωτών, ελπίδες που μένει να αποδειχτούν στην πράξη.

Αυτονόητο είναι, βέβαια, ότι η ιδεολογία δεν παράγεται μόνο από τα πάνω αλλά και από τα κάτω. Συνακόλουθα, το ερώτημα που τίθεται είναι: πόσο έτοιμη είναι η ελληνική κοινωνία και τα υποκείμενα της ιστορίας, τα άτομα, να υιοθετήσουν, να εσωτερικεύσουν και να συναρθρώσουν κοινωνικά ένα νέο σύστημα αξιών, ριζικά διαφορετικό από εκείνο που επικράτησε στη μεταπολίτευση; Πόσο έτοιμοι είμαστε όλοι να κατανοήσουμε ότι it is not only the economy, stupid...

Αυτό είναι το μεγάλο ερώτημα και, ταυτόχρονα, η μεγάλη πρόκληση.

*Ο ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΣΑΡΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ είναι εκδότης - δημοσιογράφος.