Το κενό του Διαφωτισμού

του Γιώργου Σιακαντάρη από τα Νέα 


Η οικονομική κρίση που ταλανίζει και απειλεί την ίδια την ύπαρξη της ελληνικής κοινωνίας είναι η κορυφή ενός παγόβουνου, το οποίο, αντιθέτως με αυτά του Βόρειου Πόλου, δείχνει να αντέχει και να μη λειώνει. Κανένα φαινόμενο θερμοκηπίου δεν επηρεάζει το φαινόμενο που λέγεται ελληνικός ανορθολογισμός. Τα μεγάλα ελλείμματα της χώρας, ο εκτεταμένος λαϊκισμός, ο κρατισμός που απορροφά όλες τις δημιουργικές δυνάμεις αυτού του τόπου, ο κυρίαρχος ανορθολογισμός, όλα αυτά είναι τα συμπτώματα ενός μεγάλου ελλείμματος, πολύ μεγαλύτερου από του δημοσιονομικού. Η Ελλάδα υποφέρει από ένα βαθύτατο και χρόνιο έλλειμμα, αυτό της απουσίας υποστηρικτών του πνεύματος του Διαφωτισμού.
Μια απουσία που όσο και να φαίνεται περίεργο κυριαρχεί στους χώρους της λεγόμενης πνευματικής ελίτ. Ο χώρος και ο σκοπός αυτού του κειμένου δεν επιτρέπουν μια εκτενή αναφορά στα προτάγματα του Διαφωτισμού. Θεωρώ όμως πως αυτά συνοψίζονται σε τρία σημεία: στην πίστη στην κοινή λογική,  στην αυταξία του αυτόνομα σκεπτόμενου ανθρώπου και, τέλος, στην πίστη στη δημοκρατία. Δυστυχώς, οι υποστηρικτές και των τριών αυτών αξιών είναι οικτρή μειοψηφία στην ελληνική κοινωνία, αλλά και στην ίδια την πνευματική ελίτ της χώρας.
Στον δημόσιο διάλογο είναι πολύ λίγοι όσοι εμμένουν στη χρήση αυτών των στοιχείων και όσο κυλάει ο χρόνος και τα προβλήματα οξύνονται, γίνονται όλο και λιγότεροι. Ο λαϊκισμός, η υπεραπλούστευση, η αποσιώπηση των επιχειρημάτων της πλευράς της λογικής, το μίσος και η διαστρέβλωση των θέσεων όσων εκτιμούν πως η χώρα οφείλει να εκπληρώνει τις υποχρεώσεις της έναντι των δανειστών της αναδεικνύονται και προωθούνται από ανθρώπους που υποτίθεται πως είναι ταγμένοι να κάνουν το αντίθετο. Σε αυτή την προσπάθεια οι δυνάμεις του αντιδιαφωτισμού και του ανορθολογισμού υποστηρίζονται από τον ασυγκράτητο λαϊκισμό που κυριαρχεί στο τηλεοπτικό πεδίο.

Αν δούμε ένα ένα τα τρία σημεία που ανέφερα, είναι νομίζω ιδιαίτερα εμφανής η απουσία της κοινής λογικής. Φανταστείτε οποιαδήποτε χώρα, όχι της Ευρώπης αλλά και του πλανήτη, στην οποία τόσοι πολλοί πολίτες αλλά και τόσοι πολλοί διανοούμενοι θα ενστερνίζονταν το σύνθημα «δεν χρωστάω, δεν πουλάω, δεν πληρώνω». Ενα σύνθημα που έρχεται σε πλήρη σύγκρουση με την υπευθυνότητα έναντι των άλλων, με την αναγνώριση των υποχρεώσεων που έχουν μια κοινωνία και ένας λαός έναντι των υπολοίπων. Ενα σύνθημα που σε τελική ανάλυση λειτουργεί ως μπούμερανγκ κατά των ίδιων των ελλήνων πολιτών. Γιατί ποιος δανείζει, ποιος επενδύει, ποιος εμπιστεύεται μια χώρα στην οποία κυριαρχούν οι δυνάμεις που θεωρούν πως μπορούν να λαμβάνουν δάνεια και μετά να μην τα αναγνωρίζουν; Ποιος σέβεται και εκτιμά εκείνον που δεν διαμαρτυρήθηκε όταν τα δάνεια κατετίθεντο στη χώρα με ρυθμό καταιγιστικό, αλλά όταν έφθασε η στιγμή της αποπληρωμής θυμήθηκε, ξαφνικά, πως αυτά δεν ήσαν δάνεια για τον λαό αλλά δάνεια του αφερέγγυου κράτους; Ενα κράτος το οποίο αυτοί οι κήρυκες του προαναφερθέντος στοιχήματος σήμερα δεν αναγνωρίζουν, ενώ χθες θεοποιούσαν.
Για το δεύτερο σημείο θα έλεγα πως οι ιστορικές συνθήκες που επικράτησαν σε αυτή τη χώρα δεν επέτρεψαν να ολοκληρωθεί η διαδικασία συγκρότησης του αυτόνομου ανθρώπου, ο οποίος πάνω απ’ όλα εκτιμά την καντιανή προτροπή sapere aude, τόλμησε να σκεφτείς και σκέψου ο ίδιος. Αυτό το κενό έρχονται και καλύπτουν ένα σωρό «κήρυκες» της μισαλλοδοξίας, του φανατισμού, αλλά και του ψεύδους, της μικρόνοιας, και της ανοησίας. Πουθενά αλλού δεν υπάρχουν τόσοι πολλοί που χαίρονται να μη σκέπτονται μόνοι τους, αλλά να βάζουν άλλους να σκέπτονται γι’ αυτούς. Γιατί μη μου πείτε πως όλα όσα υποστηρίζονται εδώ, δεν θα μπορούσε να τα αντιληφθεί ο κάθε αυτόνομα σκεπτόμενος πολίτης;

Τώρα, όσον αφορά τη δυσπιστία στην αυταξία της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, αρκεί να φωτογραφίσετε την πάνω και την κάτω πλατεία και να ακούσετε τους πολιτικούς λόγους των ηγετών της ελληνικής Αριστεράς.Οσοι βλέπουν τον Διαφωτισμό ως φορέα οικουμενικών αξιών, εκφραστή του μεγαλείου και της αυτονομίας του ατόμου, ως κύριου της μοίρας του, ως μετόχου στο κοινωνικό συμβόλαιο και στη λαϊκή κυριαρχία, δεν μπορεί παρά να θλίβονται με το πρόσωπο που παρουσιάζουμε ως χώρα. Οσοι, πάλι, πιστεύουν πως το άτομο καθορίζεται και περιορίζεται από τις εθνικές καταβολές του, την ιστορία, τη γλώσσα, την κουλτούρα και κυρίως από το έδαφος και το αίμα, δεν μπορεί παρά να βλέπουν στον σημερινό ελληνικό ανορθολογισμό την επικράτηση των ιδεών τους. Ισως είναι αυτός ο λόγος που δεν επιτρέπει στους τελευταίους να καταλάβουν πως η συναίνεση δεν έπρεπε να ήταν αίτημα των εταίρων μας, αλλά δική μας εσωτερική ανάγκη και απαίτηση.
Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι διδάκτωρ Κοινωνιολογίας, αναπληρωτής επιστηµονικός διευθυντής στο ΙΣΤΑΜΕ - Ανδρέας Παπανδρέου