Ο "αντικαπιταλισμός" των "διανοούμενων"

από το blog nikorestis του φίλου Βαγγέλη Πάλμου

Στο πολύ ενδιαφέρον site του minority opinion, συνάντησα ένα άρθρο του μακαρίτηRobert Nozick σχετικά με τον "αντικαπιταλισμό" που χαρακτηρίζει τους "διανοούμενους".Πριν σχολιάσω το εξαιρετικά ενδιαφέρον περιεχόμενό του,είναι αναγκαίες ορισμένες αποσαφηνίσεις.

Ο όρος "διανοούμενος" συνιστά έναν εξωραϊσμό αμφιβόλου περιεχομένου.Η απόπειρα ορισμού του είναι προβληματική.
Σύμφωνα με τη Wikipedia "ο διανοούμενος είναι ένα πρόσωπο που χρησιμοποιεί κατά κύριο λόγο τη διάνοια σε μια επαγγελματική ή ατομική capacity (δυνατότητα?χωρητικότητα?ικανότητα? Όποια ερμηνεία κι αν επιλέξουμε ο ορισμός είναι τουλάχιστον ασαφής)!
Το McMillan Dictionary προσεγγίζει πιο επιτυχημένα τον όρο:"ένα πρόσωπο που μπορεί να σκέφτεται ευφυώς και να κατανοεί περίπλοκες ιδέες ή θέματα" ή "ένα πρόσωπο με ευρύτητα παιδείας και ενδιαφέροντα σε τομείς όπως η επιστήμη,η τέχνη,η φιλοσοφία κλπ σε προχωρημένο στάδιο".
Ας παραδεχτούμε χάριν οικονομίας τη δυσκολία ικανοποιητικού ορισμού και ας θεωρήσουμε πως η εικόνα που έχουμε για το διανοούμενο περιγράφεται περίπου από τους παραπάνω ορισμούς.

Ας προσπεράσουμε την προειδοποίηση του Ηράκλειτου πως "πολυμαθίη νόον ού διδάσκει" (αποσπ.16) και ας θεωρήσουμε πως κατά κανόνα "ένας διαβασμένος άνθρωπος είναι συνήθως σκεπτόμενος".
Ας αφήσουμε επίσης κατά μέρος την "οντολογική φιλοσοφία" που περιφρονεί το Λόγο στις μεταφυσικές της αναζητήσεις και ας παραδεχτούμε την εργαλειακή χρησιμότητα του Λόγου στην επίλυση των ζητημάτων που θέτει η καθημερινότητα.
Αν υποθέσουμε-που κι αυτό χωράει αρκετή αμφισβήτηση-πως ο ακαδημαϊκός χώρος είναι το κατεξοχήν πεδίο συγχρωτισμού των "διανοούμενων", είναι σαφές,πως η συντριπτική πλειοψηφία των τελευταίων εμφορείται από σοσιαλιστικές αντιλήψεις.Σε κάθε περίπτωση είναι αντικαπιταλιστές.Ακόμη και όσοι ιδεολογικά αυτοπροσδιορίζονται ως "δεξιοί",δηλώνουν ταυτόχρονα "αντικαπιταλιστές" στη μεγάλη τους πλειοψηφία.

Το ζήτημα αποκτά ενδιαφέρον διότι,μεταφερόμενο στο πεδίο της πολιτικής,πριμοδοτεί τη σοσιαλιστική ιδεολογία με κάποιου είδους "πιστοποιητικό ευφυίας" ή "ιδεολογικής ανωτερότητας",από τη στιγμή που "οι περισσότεροι διανοούμενοι δηλώνουν σοσιαλιστές"! Σε επίπεδο συμβολισμών, συνιστά επιχείρημα υπέρ του σοσιαλισμού.

Παλιότερα,ήταν γνωστά τα δημοσκοπικά ευρήματα που έδειχναν την προτίμηση των "αποφοίτων ΑΕΙ" στο ΚΚΕ εσωτερικού ή στον μετέπειτα "ΣΥΝ".Οι πολιτικοί αντίπαλοί τους αποδέχονταν αυτό το γεγονός και τους επιφύλασσαν τον απαξιωτικό χαρακτηρισμό "κουλτουριάρηδες".
Ακόμη πιο παλιά,ήταν παγκοίνως αποδεκτή η ιδεολογική κυριαρχία των αριστερών φοιτητικών παρατάξεων στα Πανεπιστήμια.Ακόμη και τώρα,που η ΔΑΠ πρωτεύει στις εκλογές,τον τόνο στα φοιτητικά αιτήματα εξακολουθούν να δίνουν οι αριστερές παρατάξεις ενώ και οι ΔΑΠίτες συνδικαλιστές έχουν πλήρως υιοθετήσει τη ρητορική και την ατζέντα λειτουργίας των εμπειρότερων αριστερών "φοιτητοπατέρων".
Τί είδους "γοητεία" ασκεί λοιπόν ο σοσιαλισμός στους μορφωμένους?
Προφανώς το ερώτημα επιδέχεται πολλαπλών απαντήσεων.

Ο Nozick επιχειρεί μερικές ενδιαφέρουσες υποθέσεις.
Η πιο σημαντική κατά τη γνώμη μου έχει να κάνει με τη δομή του σχολείου: το ίδιο το εκπαιδευτικό περιβάλλον,ως μηχανισμός κεντρικού σχεδιασμού (central planning) υπό την αυθεντία του δασκάλου (και κατά προέκταση του μοναδικού συγγράμματος) καλλιεργεί στην αντίληψη του "καλού μαθητή" την ιδέα πως ο άνωθεν σχεδιασμός είναι "πνευματικά υπέρτερος" και πως η διανομή των αριστείων πρέπει να ελέγχεται από κάποια ανώτερη αρχή (τώρα το δάσκαλο,αργότερα το κράτος).
Είναι λοιπόν εξαιρετικά δύσκολο αυτός ο μαθητής να αποδεχτεί την "παράλογη" ιδέα της "αοράτου χειρός" και τον "άναρχο τρόπο λειτουργίας της αγοράς" ως αρετές υπερασπίσιμες.
Είναι εξαιρετικά ενοχλητικό να βλέπει τον χθεσινό "μπουμπούνα" της τάξης να εξελίσσεται σε επιτυχημένο επιχειρηματία και να αποκτά υπέρτερο εισόδημα από "το παιδί που έβγαλε Πανεπιστήμιο"!
Είναι "παράλογο" και ενδεχομένως "ανήθικο" για τον "καλό μαθητή",ένας χώρος δίχως "πνευματικότητα",η απρόσωπη αγορά,να επικυριαρχεί (ή έτσι αυτός να νομίζει) ως καθοριστικότερος της μόρφωσης στην καθημερινότητα των ανθρώπων.
Η αδυναμία ερμηνείας της αγοράς και η ταυτόχρονη διαπίστωση της σημασίας της (μετά την αποφοίτηση απ'το Πανεπιστήμιο των οραματισμών),αρχικά σοκάρει και σταδιακά μετατρέπεται σε διανοητικός σνομπισμός του "άξεστου πλήθους" που "δεν καταλαβαίνει" και "χειραγωγείται" από "χυδαία θεάματα και παράγωγα της υποκουλτούρας".

Ο "καλός μαθητής" εμπνέεται από πρότυπα "ιδεατής κοινωνικής οργάνωσης".Το δέλεαρ είναι ισχυρό από την εποχή του Πλάτωνα,ο οποίος οραματίζονταν την κοινωνία των φιλοσόφων-βασιλέων. Το "άξεστο πλήθος" που ομνύει στον "αχαλίνωτο καταναλωτισμό",του προξενεί αποστροφή. Θέλει να το "εκπαιδεύσει",να του υποδείξει άλλες μορφές διασκέδασης και άλλα πρότυπα συμπεριφοράς.Πεπεισμένος για την ανωτερότητα των δικών του προτύπων,εύκολα συναινεί σε μια "άνωθεν επιβεβλημένη επιχείρηση διαφωτισμού των μαζών". Ο καπιταλισμός που "δεν έχει αξίες" παρά μόνο "το κυνήγι του χρήματος",προσλαμβάνεται ως φρικώδης μικρόνοια!

Υπάρχουν κι άλλες πηγές αντι-καπιταλιστικής mentalite: η Χριστιανική ηθική,τα ευαγγελικά αποσπάσματα που καταδικάζουν τους πλούσιους και εξυμνούν την πενία,τα κηρύγματα των ιερέων που περιφρονούν "τον υλικό κόσμο του χρήματος" είναι-στην Ελλάδα-ένας ισχυρός πυλώνας διαμόρφωσης αντιλήψεων.Είναι ενδιαφέρον πως η αντικαπιταλιστική κριτική με όρους χριστιανικής δογματικής δεν αποτελεί αποκλειστικότητα των "αντικαπιταλιστών της δεξιάς" όπως θα ήταν ίσως αναμενόμενο.Υπάρχει και στο σοσιαλιστικό χώρο μια "χριστιανική συνιστώσα" με ιδιαίτερα μαχητική αντικαπιταλιστική στάση.Θυμίζω τους "αναρχοχριστιανούς" της Θεολογικής του ΑΠΘ και τους "χριστιανούς-εκτελεστές της 17Ν".

Η αντικαπιταλιστική προδιάθεση των διανοούμενων έχει και άλλη μια παράμετρο: την εφεκτική τους στάση,την ευμενή ουδετερότητα,τη σιωπή,απέναντι στα πεπραγμένα των σοσιαλιστικών καθεστώτων.Το 1989,συντελέστηκε μια κοσμογονία,η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού.Οι διανοούμενοι είναι προθυμότεροι να υποστηρίξουν πως απέτυχε μια μορφή εφαρμογής του σοσιαλισμού,αλλά επ'ουδενί ο σοσιαλισμός καθεαυτός! Σήμερα,τα εναπομείναντα σοσιαλιστικά καθεστώτα ανά τον κόσμο είναικαθεστώτα μονοκομματικής δικτατορίας.Κι όμως,οι διανοούμενοι και τα media,επιμένουν να χαρακτηρίζουν τους επικεφαλής τους ως "ηγέτες",αποφεύγοντας επιμελώς τη χρήση του όρου "δικτάτορας". Οι γλωσσικοί όροι,όταν πρόκειται για τα αδιέξοδα του σοσιαλισμού,είναι επιμελώς εξωραϊσμένοι...

Από την άλλη μεριά,θα πρέπει να ορίσουμε τον καπιταλισμό,για να κατανοήσουμε τον αντικαπιταλισμό.
Σύμφωνα με τη Wikipedia  "καπιταλισμός είναι το οικονομικό σύστημα που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και δημιουργεί αγαθά ή παρέχει υπηρεσίες με σκοπό το κέρδος".
Σύμφωνα με τον ορισμό της Ayn Rand ("Capitalism,the unknown ideal") "ο καπιταλισμός είναι ένα κοινωνικό σύστημα βασισμένο στην αναγνώριση των ατομικών δικαιωμάτων-και του δικαιώματος της ιδιοκτησίας-στο οποίο κάθε ιδιοκτησία είναι ατομική".
Ο πρώτος ορισμός είναι αυστηρά οικονομικός,ο δεύτερος κοινωνικός.Επιπλέον,ο ορισμός της Rand ενέχει ένα είδος "καθαρότητας": στον καπιταλισμό κάθε ιδιοκτησία είναι ατομική,άρα τα κοινωνικά καθεστώτα στα οποία υπάρχει και κρατική ιδιοκτησία (όπως οι μικτού τύπου οικονομίες που πλειοψηφούν σήμερα στη Δύση) δεν είναι καπιταλιστικά με την "καθαρή" έννοια του όρου.
Ασφαλώς υπάρχουν και άλλες ερμηνείες του καπιταλισμού.λιγότερο ή περισσότερο περιεκτικές,αλλά νομίζω πως τα βασικά χαρακτηριστικά του είναι αυτά.Ιδιωτική επιχειρηματικότητα και οικονομικός ανταγωνισμός αφενός, πολιτικός φιλελευθερισμός και κοινοβουλευτική δημοκρατία αφετέρου.
Υπάρχει επίσης το πείραμα της Κίνας,ένα μοντέλο "κρατικού καπιταλισμού" το οποίο προσπαθεί να συνδυάσει την επιχειρηματικότητα με τον πολιτικό έλεγχο και-κατά τη γνώμη μου-δεν τα καταφέρνει: η ζυγαριά γέρνει προς τη δυσάρεστη πλευρά της πολιτικής ανελευθερίας.
Γεγονός πάντως είναι πως οι επικριτές του καπιταλισμού,σπανίως επικεντρώνονται στο οικονομικό του σκέλος.Κατά κανόνα αναγνωρίζουν την αποτελεσματικότητά του στην παραγωγή πλούτου,οπότε η κριτική τους αφορά άλλες πτυχές: ζητήματα διανομής του πλούτου,ζητήματα οικονομικών και πολιτικών ανισοτήτων,οικολογικές ανησυχίες κλπ.

Προφανώς,υπάρχουν πολλές παρεξηγήσεις στη ρίζα των παρερμηνειών του καπιταλισμού,καθώς και σημαντικού βαθμού άγνοια στη βάση της δαιμονοποίησής του.Το ζήτημα δεν εξετάζεται εδώ.
Έχει όμως σημασία-όπως σωστά τονίζει η Ayn Rand- η ανίχνευση του ηθικού του περιεχομένου."Κάθε ιδεολογία" γράφει η Rand ("Capitalism,the unknown ideal")"χρειάζεται ένα ηθικό περιεχόμενο.Δίχως αυτό δεν μπορεί να επιβιώσει.Η ηθική υπεροχή του καπιταλισμού,δεν έγκειται στο ο'τι είναι το αποτελεσματικότερο σύστημα παραγωγής πλούτου.Αυτό είναι κάτι που αναγνωρίζουν και οι αντίπαλοί του.Η ηθική του υπεροχή συνίσταται στο ο'τι είναι το μοναδικό σύστημα που επιτρέπει την ευόδωση των ατομικών δικαιωμάτων.Η σύλληψη της έννοιας των δικαιωμάτων του ανθρώπου,προϋποθέτει την αντίληψη του ανθρώπου ως νοούντος υποκειμένου που διαθέτει ελεύθερη βούληση και -συνεπώς- το δικαίωμα των επιλογών στη ζωή.Ο καπιταλισμός είναι το μόνο σύστημα που επιτρέπει στον άνθρωπο την ελευθερία των ατομικών επιλογών,δίχως βέβαια να του εγγυάται την επιτυχία". Είναι άλλο πράγμα η επιδίωξη της ευτυχίας ("the pursuit of happiness") που επιτρέπει ο καπιταλισμός και άλλο η ευτυχία ("happiness") που υπόσχεται ο σοσιαλισμός...

Και αναπόφευκτα,η συνεπής προάσπιση των φιλελεύθερων αιτημάτων (πρωτείο του ατόμου, το άτομο τελικός σκοπός δι'εαυτόν, ελευθερία επιλογών, ατομικές πολιτικές ελευθερίες κλπ) οδηγεί στην οικονομική αποδοχή του καπιταλιστικού μοντέλου.
Είναι παράδοξο πράγματι,οι πολίτες των δυτικών φιλελεύθερων δημοκρατιών,να απολαμβάνουν ατομικές ελευθερίες εν μέσω καπιταλιστικών οικονομιών (έστω μικτού τύπου) και ταυτόχρονα να γοητεύονται από τον σοσιαλιστικό εξωτισμό της Κούβας ή να σιωπούν μπροστά στο σοσιαλιστικό μαυσωλείο της Β.Κορέας.
Συνιστά ίσως αυτό,την ισχυρότερη απόδειξη πως αγνοούν τη σημασία του καπιταλισμού στην εμπέδωση της πολιτικής ελευθερίας.

Ακόμη και μεγάλοι διανοητές περιπίπτουν σε αντιφάσεις.Ο Milton Friedman, συνεπής θιασώτης του φιλελεύθερου καπιταλισμού υποστήριξε την άποψη πως η υιοθέτηση ενός μοντέλου ελεύθερης οικονομίας θα οδηγήσει νομοτελειακά στην πολιτική φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος που θα το εφαρμόσει (π.χ Κίνα).Και τούτο παρόλο που ο ίδιος ,στο "Free to choose", μιλώντας για τον καπιταλισμό τον θεωρεί "αναγκαίο αλλά όχι ικανό εγγυητή των πολιτικών ελευθεριών" ("necessary but not efficient precondition").Πρόκειται για ιδέα η οποία δεν επιβεβαιώνεται στην πράξη και πως άλλωστε θα μπορούσε?
Η ελευθερία -γράφει σωστά η Ayn Rand- μπορεί να είναι το αποτέλεσμα της επιλογής, ποτέ όμως του καταναγκασμού.Δεν μπορείς να διατάξεις κάποιον να είναι ελεύθερος.Ένας άνθρωπος μπορεί να επιλέξει την ελευθερία ή όχι,αλλά ποτέ δεν μπορεί να εκβιαστεί να την υιοθετήσει.Καταναγκαστική ελευθερία είναι "condradiction in terms" (οξύμωρον).Το πείραμα της Κίνας,δεν μπορεί να οδηγήσει στην πολιτική ελευθερία ,όσο το καθεστώς παραμένει ανελεύθερο.Αν λάθεψε σ'αυτό ο μεγάλος Friedman, πώς να μπορέσουμε εμείς να διακρίνουμε κάθε στιγμή την, ενίοτε όχι τόσο προφανή, συσχέτιση καπιταλισμού και ελευθερίας?

Η προάσπιση του καπιταλισμού σήμερα,εν μέσω κρίσης,δεν οφείλεται σε άκριτη αποδοχή του ως δήθεν "τέλειου συστήματος".Τέτοιο δεν πρόκειται ποτέ να υπάρξει,αν μιλάμε για κοινωνίες ανθρώπων.Περισσότερο εκφράζει την πεποίθησή μου πως ο καπιταλισμός είναι άδικα κατασυκοφαντημένος.Πρόκειται για το σύστημα που εκτίναξε το επίπεδο διαβίωσης της ανθρωπότητας σε πρωτοφανή,αδιανόητα υψηλά επίπεδα και ταυτόχρονα προώθησε αποφασιστικά τις πολιτικές ελευθερίες.Ο σοσιαλισμός,αντίθετα,οποτεδήποτε και οπουδήποτε κι αν εφαρμόστηκε (ή εφαρμόζεται),οδήγησε σε οικονομικά αδιέξοδα και πολιτικό ολοκληρωτισμό.

Ο "κακός μαθητής" της τάξης με τη σφεντόνα στην κωλότσεπη,σκορπάει το σπαρταριστό του γέλιο στο σύμπαν...