Εντγκαρ Μορέν: Με το Μαρξ πέρα από το Μάρξ

του Θανάση Γιαλκέτση από την Εφημερίδα των Συντακτών

Στο βιβλίο του «Mes philo-sophes» (Germina, 2011) ο Γάλλος φιλόσοφος Εντγκάρ Μορέν μιλάει για τους στοχαστές που συνέβαλαν στη διαμόρφωση της σκέψης του: τον Ηράκλειτο, τον Μοντέν, τον Πασκάλ, τον Σπινόζα, τον Ρουσό, τον Χέγκελ, τον Μαρξ, τον Φρόιντ κ.ά. Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα απόσπασμα από το κεφάλαιο που αφιερώνει στον Μαρξ.

 (…) Σε κάθε νέα μου μελέτη ο μαρξισμός μου επεκτεινόταν και γινόταν βαθμιαία μεταμαρξισμός, ώς το σημείο να μην είναι κάτι άλλο από ένα πλαίσιο στο οποίο συντελούνταν η ασυνείδητη κυοφορία της αντίληψής μου για την πολυπλοκότητα, που θα κλόνιζε και θα εκθρόνιζε τον Καρλ Μαρξ. Δεν τον αρνήθηκα. Δεν τον απέρριψα, όπως τόσοι άλλοι που έκαψαν αυτό που είχαν τυφλά λατρέψει. Ο Μαρξ δεν είναι πλέον η Βίβλος μου, αλλά έχει γίνει το άστρο ενός αστερισμού. Ετσι δεν χρειάστηκε να απαρνηθώ τον Μαρξ, επειδή από την αρχή ο μαρξισμός μου ήταν ανοιχτός και αφομοιωτικός. Και οφείλω να αναγνωρίσω ότι τέτοιος ήταν και ο μαρξισμός του Μαρξ και αυτό είναι που μου επέτρεψε να τρέφομαι από αυτόν και ταυτόχρονα να απελευθερώνομαι από αυτόν. Ο Μαρξ ενσωμάτωνε στη σκέψη του την ανάγκη να γνωρίζει, την ανάγκη να δρα, την ανάγκη να ελπίζει. Απαντούσε έτσι στα τρία ερωτήματα που είχε θέσει ο Καντ πριν από δύο αιώνες: «Τι μπορώ να γνωρίζω; Τι οφείλω να κάνω; Τι μου επιτρέπεται να ελπίζω;» Με θεμέλιο τη γνώση, αυτός επεξεργάστηκε ένα σύστημα που προμήθευε όχι μόνο βεβαιότητες, αλλά και νόημα και ελπίδες για τις σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές επιδιώξεις.

Σήμερα το πρόβλημα δεν είναι πλέον να γνωρίζουμε αν η μαρξιστική θεωρία είναι νεκρή ή μπορεί να επιβιώνει ακόμα, αλλά να κατανοούμε ότι τα γνωστικά της θεμέλια έχουν γίνει προβληματικά για μας και δεν είναι πλέον επαρκή, από μόνα τους, για να κατανοούμε τον κόσμο, τον άνθρωπο και την κοινωνία. Σύμφωνα με τον Μαρξ, η επιστήμη ήταν φορέας βεβαιότητας. Γνωρίζουμε ήδη ότι, αν οι επιστήμες προσφέρουν ορισμένες βεβαιότητες σε τοπικό επίπεδο, δεν ξεφεύγουν ωστόσο από τις συνολικές αβεβαιότητες. Από τον Πόπερ κι έπειτα, έχουμε κατανοήσει ότι οι θεωρίες είναι επιστημονικές μόνον αν μπορούν να ανασκευαστούν. Και έχουμε διαπιστώσει ότι οι επιστημονικές θεωρίες είναι θνητές. Εχουμε εξάλλου επαληθεύσει τη διαίσθηση του Πασκάλ, σύμφωνα με την οποία οι πρόοδοι των επιστημών καταλήγουν σε ανεξιχνίαστα μυστήρια. Κατά τον Μαρξ, η φιλοσοφία έπρεπε υποχρεωτικά να ξεπεραστεί. Σήμερα όλες οι πρόοδοι της επιστήμης αναζωπυρώνουν τα πρώτα φιλοσοφικά ερωτήματα (…). Ο Μαρξ δεν μπόρεσε να διατυπώσει, παρά μόνο με απλουστευτικούς όρους, τα προβλήματα της ελευθερίας και του ντετερμινισμού. Οι ιδέες της αυτονομίας και της ελευθερίας ήταν αδιανόητες στη δική του υλιστική/ντετερμινιστική αντίληψη. Σήμερα μπορούμε να κατανοήσουμε την αυτοοργάνωση και την αυτοπαραγωγή και να αποσαφηνίσουμε την πολύπλοκη σχέση εξάρτησης και αυτονομίας.

Η μαρξική ανθρωπολογική αντίληψη ήταν μονοδιάστατη. Ο γενικός άνθρωπος του Μαρξ στερούνταν υποκειμενικότητας, συναισθημάτων, αγάπης, τρέλας, ποίησης. Ηταν ουσιαστικά ένας homo faber και oeconomicus, χωρίς εσωτερικότητα, χωρίς πολυπλοκότητα. Ηταν ένας προμηθεϊκός παραγωγός, αφοσιωμένος στο εγχείρημα να ανατρέψει τους θεούς και να κυριαρχήσει στο σύμπαν. Οπως είχαν διαβλέψει ο Μοντέν, ο Πασκάλ, ο Σέξπιρ και ο Ντοστογιέφσκι, ο homo είναι sapiens-demens (σοφός που παραληρεί, παράφρονας ικανός για σοφία), ένα πολύπλοκο και πολυδιάστατο ον, που κουβαλάει μέσα του έναν κόσμο ονείρων και εικόνων.

Η μαρξική αντίληψη της κοινωνίας απέδιδε κομβικό ρόλο στις παραγωγικές δυνάμεις και στην ταξική πάλη. Ο δρόμος προς την εξουσία πάνω στην κοινωνία περνούσε μέσα από την ιδιοποίηση των παραγωγικών δυνάμεων. Οι ιδέες και οι ιδεολογίες –μεταξύ τους και η ιδέα του έθνους– δεν ήταν παρά απατηλά εποικοδομήματα. Το κράτος δεν ήταν παρά ένα εργαλείο στην υπηρεσία της κυρίαρχης τάξης. Αν και γνώριζε να αντιμετωπίζει διαλεκτικά τις ιδέες και τις ιστορικές, κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις, ο Μαρξ δεν κατανόησε την εξαιρετική δύναμη των ιδεών, που μπορούν να μας εξουσιάζουν όταν τις κατέχουμε. Δεν αντιλήφθηκε τη δύναμη της ιδέας της πατρίδας. Σε ό,τι αφορά τη θρησκεία, κατανόησε πολύ καλά τον χαρακτήρα της ως βαθιάς ανθρωπολογικής ανάγκης (ο «αναστεναγμός του καταπιεζόμενου πλάσματος»), αλλά προσέγγισε μόνον ακροθιγώς την κατανόηση του φαινομένου των θρησκευτικών καταβολών των ιδεών, των ιδεωδών, των ιδεολογιών.

Ο Μαρξ, καταπολεμώντας τους μύθους στο όνομα της ορθολογικότητας, έπεσε ο ίδιος στον μύθο της ταξικής πάλης και της αταξικής κοινωνίας. Δεν κατανόησε ότι οι ταξικές σχέσεις είναι διαλογικές, δηλαδή ότι είναι σχέσεις ανταγωνισμού και ταυτόχρονα συνεργασίας, όπου ο ανταγωνισμός μπορεί βέβαια να εκδηλώνεται με την ταξική πάλη, αλλά και η συνεργασία μπορεί να ενεργοποιείται και να μεταφράζεται σε κοινές, αλληλέγγυες δράσεις και σε διαπραγμάτευση. Αυταπατώμενος ότι θεμελιώνει μιαν επιστημονική αντίληψη, ο Μαρξ ενέδωσε στην έλξη ενός άλλου μύθου: αντιλήφθηκε την ιστορική αποστολή του προλεταριάτου ως έλευση του Μεσσία-Προλεταριάτου. Μετατόπισε έτσι στις επίγειες ζωές μας την εβραϊκο-χριστιανική επαγγελία για επουράνια σωτηρία. Αυτή η αυταπάτη υπήρξε τραγική και καταστροφική.

Ως κληρονόμος του Διαφωτισμού, ο Μαρξ πίστευε στην πρόοδο. Αλλά η πρόοδος είναι προβληματική. Μπορεί να συνοδεύεται από οπισθοδρομήσεις. Κάθε κατακτημένη πρόοδος είναι εύθραυστη, το πιο μικρό ιστορικό κύμα μπορεί να την καταποντίσει. Και μολονότι ο Μαρξ, στις ιστορικές του μελέτες, κατανοούσε την πολυπλοκότητα των ανταγωνισμών, αγνοούσε τη θεμελιώδη αρχή της οικολογίας της δράσης, η οποία μας λέει ότι κάθε πράξη ξεφεύγει από τις προθέσεις του δρώντος, για να μπει στο παιχνίδι των αλληλεπιδράσεων με το περιβάλλον και μπορεί να προκαλέσει ακόμη και το αντίθετο από το προσδοκώμενο αποτέλεσμα.

Η διάγνωση του Μαρξ για τον σύγχρονο κόσμο εστιάζει στον καπιταλιστικό χαρακτήρα των κοινωνιών, λησμονώντας τις άλλες διαστάσεις: τα θεσμικά, εθνικά, δημοκρατικά, τεχνικά, γραφειοκρατικά τους χαρακτηριστικά. Προχώρησε επομένως σε μια αναγωγική ανάλυση του καπιταλισμού, φορτώνοντας σε αυτόν όλα τα δεινά από τα οποία υπέφερε η ανθρωπότητα. Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα «αντικαπιταλιστικά» καθεστώτα της Σοβιετικής Ενωσης, της Κίνας, του Βιετνάμ, της Καμπότζης προκάλεσαν περισσότερα δεινά και βαρβαρότητες από τον σύγχρονό τους καπιταλισμό (…).

Ο Μαρξ πρέπει να ξεπεραστεί, δηλαδή να ενταχθεί στον αστερισμό των στοχαστών που μπορούν να φωτίζουν τον στοχασμό μας. Η επιδίωξή του για μιαν ανθρωπο-κοινωνικο-ιστορική γνώση είναι καθεαυτή θεμελιώδης και αναγκαία. Η αντίληψή του για τον καπιταλισμό πρέπει να ενσωματωθεί στο σύνολο των τεχνικών, κοινωνιολογικών, δημοκρατικών, ιδεολογικών εξελίξεων της σύγχρονης ιστορίας. Χρειάζεται ωστόσο να εγκαταλείψουμε κάθε νόμο της Ιστορίας, κάθε πίστη στην αναπόφευκτη πρόοδο και να απορρίψουμε τον ολέθριο νόμο της επίγειας σωτηρίας. Αυτό που απομένει και θα παραμένει είναι οι προσδοκίες απελευθέρωσης και ταυτόχρονα συναδέλφωσης, οι προσδοκίες για την ανθρώπινη ανάπτυξη και για μια καλύτερη κοινωνία, που εκφράστηκαν με τη λέξη «σοσιαλισμός». Διατηρώ επομένως για τον Μαρξ την ιδέα μιας μεγάλης πολύπλοκης σκέψης, μιας σκέψης θεμελιώδους σημασίας, που πρέπει να συνεχιστεί, να εμπλουτιστεί, να αναπτυχθεί προς νέες κατευθύνσεις (…).