Καμιά φορά και οι αγελάδες πετάνε…

του Βασίλη Καραγιάννη από την Αthens Voice

Η παραπάνω παραδοσιακή ουκρανική έκφραση, ενδεχομένως να ταιριάζει απόλυτα στην περίπτωση της κρίσης της Ουκρανίας.

Κι αυτό γιατί αν και παραπέμπει στην αισιοδοξία ότι ακόμα και τα πιο αδύνατα πράγματα μπορούν να συμβούν, ταυτόχρονα εμπεριέχει και στοιχεία σαρκασμού για την πολυπλοκότητα του θέματος.

Τους τελευταίους τρεις μήνες, χιλιάδες διαδηλωτές στην πλατεία Ανεξαρτησίας διαδήλωναν κάτω από πολικές συνθήκες υπέρ της ευρωπαϊκής προοπτικής της Ουκρανίας. Αυτό και μόνο δείχνει ότι στην Ουκρανία υπήρχε σημαντικό πολιτικό πρόβλημα.

Το γεγονός ότι όλα ξεκίνησαν από τη στιγμή που ο πρώην πρόεδρος Viktor Yanukovych ανακάλεσε την αρχική αποδοχή της πρότασης της ΕΕ για χρηματοδότηση υπό προϋποθέσεις (μεταρρυθμίσεις στο πολιτικό σύστημα) και στράφηκε προς την πρόταση της Ρωσίας (ευρωασιατικό σύμφωνο), δείχνει ότι ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού αυτοπροσδιορίζεται ως ευρωπαίος και επιθυμεί προσέγγιση με την ΕΕ. Άρα οι υπεραπλουστεύσεις περί κυριαρχίας ακροδεξιών στοιχείων στις διαδηλώσεις της Maidan είναι άστοχες, κυρίως γιατί η ουκρανική ακροδεξιά είναι κατά της ΕΕ.

Καταρχάς, θα πρέπει να ξεκαθαριστεί ότι η ανάλυση της κρίσης γίνεται βλέποντας τη μεγάλη εικόνα και αναλύοντας κυρίως τις οικονομικές παραμέτρους. Επίσης βοηθά το γεγονός ότι κατά την επαγγελματική εμπειρία μου στην Ανατολική Ευρώπη, εργάστηκα και για τη Ρωσία αλλά και για άλλες χώρες του πρώην συμφώνου της Βαρσοβίας. Άρα είχα την τύχη, να γνωρίσω επαγγελματικά και τις δυο σχολές της κρίσης.

Ιστορία

Η Ουκρανία αποτελεί ένα κράτος, το οποίο βρίσκεται κυριολεκτικά στο κέντρο μεταξύ της Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης. Στην ιστορία της καταγράφονται επεκτάσεις αυτοκρατοριών της Δύσης προς την Ανατολή κι αντίστροφα. Το μέρος που σήμερα αποτελεί το κράτος της Ουκρανίας, άλλοτε ήταν μέρος της Πολωνολιθουανικής αυτοκρατορίας, άλλοτε της ΑυστροΟυγγαρίας, της Τσαρικής Ρωσίας, της ναζιστικής Γερμανίας και της Σοβιετικής Ένωσης. Η διαχρονική αντίθεση μεταξύ Ευρωπαϊκής Δύσης και Ανατολής αντανακλάται απόλυτα, και μάλιστα σε σχεδόν ισοδύναμη βάση, στην θρησκευτική, οικονομική, εθνοτική, γλωσσική ακόμα και στην οικονομική κατανομή της σύγχρονης Ουκρανίας. μΔυτικά κατοικούν καθολικοί, οι οποίοι μιλούν κυρίως την ουκρανική γλώσσα, οι οποίοι αυτοπροσδιορίζονται ως ουκρανοί και βρίσκονται πιο κοντά στη Δύση. Στα ανατολικά κατοικούν ορθόδοξοι, οι οποίοι μιλούν κυρίως τη ρώσικη γλώσσα και οι οποίοι θεωρούν ανήκουν στο ρωσικό έθνος και βρίσκονται πιο κοντά στη ρωσική επιρροή. Το μεγάλος βάρος της οικονομικής δραστηριότητας είναι συγκεντρωμένο στην Ανατολική Ουκρανία.

Η γεωγραφική θέση της – φυσικό αέριο

Εάν η Ουκρανία βρισκόταν σε ένα άλλο μέρος του πλανήτη, ενδεχομένως οι εξελίξεις να μην επηρέαζαν σε σημαντικό βαθμό τη διεθνή κοινή γνώμη. Από το χάρτη φαίνεται ότι το έδαφος της Ουκρανίας είναι διάσπαρτο από αγωγούς φυσικού αερίου. Αυτό το γεγονός και μόνο θα έπρεπε να κάνει την Ουκρανία, μία χώρα με δυνατή οικονομία. μΤο γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος των εισαγωγών της Ευρώπης των 27, προέρχεται από την Ρώσικη Ομοσπονδία (31,9%), και το μεγαλύτερο τμήμα του εισαγόμενου ρώσικου αερίου διέρχεται μέσω της Ουκρανίας (περί το 80%), καθιστά την Ουκρανία ως εξαιρετικά σημαντική χώρα για την ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια.
Για παράδειγμα, οι εισαγωγές ρώσικου φυσικού αερίου μέσω της Ουκρανίας καλύπτουν το 36% των αναγκών της Γερμανίας, το 23% των αναγκών της Γαλλίας και το 27% των αναγκών της Ιταλίας. Επίσης, τροφοδοτούν με φυσικό αέριο χώρες σχεδόν όλες τις άλλες χώρες της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης. Τέλος τροφοδοτούν χώρες της Νότιας Ευρώπης όπως η Ελλάδα.
Άρα το θέμα, μας αφορά απόλυτα. Κι αυτό γιατί μία ενδεχόμενη διακοπή της ροής φυσικού αερίου θα έχει καταστροφικές συνέπιες στην ελληνική βιομηχανία. Αρνητικές συνέπειες θα έχει και το ενδεχόμενο μίας γενικότερης αύξηση της τιμής του φυσικού αερίου.
Το θέμα αποκτά μεγαλύτερη αξία αυτή την περίοδο, που η ελληνική οικονομία προσπαθεί να επανέλθει στην αναπτυξιακή τροχιά.

Πολιτικό σύστημα

Είναι ευρέως παραδεκτό ότι Ουκρανία αποτελεί μία κλασσική περίπτωση ενός κράτους με χαρακτηριστικά “failed state”. Δεν υπάρχουν ισχυροί θεσμοί και υπάρχει γενικευμένη διαφθορά και οργανωμένο έγκλημα. Σε πολίτικο επίπεδο, κυριαρχούν ακραίες πολιτικές συμπεριφορές και τα περισσότερα κόμματα τα οποία προσδιορίζουν την πολιτική τους ατζέντα, κυρίως με βάση το γεωπολιτικό προσανατολισμό τους ή την εθνική προέλευση τους. μΘα έλεγα ότι αποτελεί μία χώρα της πρώην σοβιετικής ένωσης, η οποία δεν κατόρθωσε να κάνει βήματα ενσωμάτωσης στη διεθνή κοινότητα.Αν και οι αντιθέσεις είναι έντονες, θα ήταν λάθος να καταλήξουμε στο απλουστευμένο συμπέρασμα ότι υπάρχει υψηλός βαθμός αξιοπιστίας στον γεωπολιτικό προσανατολισμό των κομμάτων (ευρωπαϊστές - ρωσόφιλοι). Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του χαρακτηρισμένου ως ρωσόφιλου Viktor Yanukovych, ο οποίος υποτίθεται ότι διατηρούσε καλές σχέσεις με τη Μόσχα. Η προσήλωσή του στη Ρωσία μπορεί να ίσχυσε στην περίπτωση της συμφωνίας μείωσης της τιμής του αερίου κατά 30%, που επετευχθεί μεταξύ Ρωσίας-Ουκρανίας το 2010. Εκεί η Ρωσία έλαβε ως αντάλλαγμα την επέκταση κατά 25 χρόνια της συμφωνίας παραμονής των ρωσικών βάσεων στην Κριμαία.

Στον αντίποδα όμως, το ότι επέλεξε πέρσι να υπογράψει συμβόλαια με τις εταιρείες Shell & Exxon για την εξόρυξη κοιτασμάτων αερίου έναντι των ρώσικων εταιρειών, είναι χαρακτηριστικό της μειωμένης αξιοπιστίας του και στο ρώσικο παράγοντα. Επίσης, μέχρι λίγο πριν ξεσπάσει η κρίση στο τέλος του 2013, ήταν έτοιμος να υπογράψει μία επιπλέον συμφωνία με την Exxon για την εξερεύνηση κοιτασμάτων στη Μαύρη Θάλασσα. Ο μειωμένος βαθμός αξιοπιστίας του Viktor Yanukovych επιβεβαιώνεται κι από τις καταδικαστικές δηλώσεις των Ρώσων αξιωματούχων, αμέσως μετά την πτώση του.

Τα προβλήματα με τους αγωγούς

Λόγω της εσωτερικής πολιτικής αστάθειας που υπάρχει στην Ουκρανία και των προστριβών της με τη Ρωσία, η Ευρώπη αντιμετωπίζει πρόβλημα ενεργειακής ασφάλειας από το 2005 και μετά.Πιο συγκεκριμένα, λόγω διαφορών σε σχέση με την τιμή και τις ποσότητες, η ρώσικη εταιρεία Gazprom διέκοψε την 1η Ιανουαρίου 2006, τη ροής φυσικού αερίου προς την Ουκρανία, και κατ’ επέκταση προς την Ευρώπη (και στην Ελλάδα). Αν και η ροή επανήλθε μετά από λίγες ημέρες, οι κρίσεις μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας επανήλθαν το 2007, το 2008, το 2009 και το 2010. Τα προβλήματα έχουν να κάνουν με την έλλειψη πολιτικής σταθερότητας στο εσωτερικό της Ουκρανίας, αλλά έχουν να κάνουν και με τη μειωμένη διαπραγματευτική δύναμη της Ουκρανίας σε σχέση με τη Ρωσία. Είναι λογικό στις μεταξύ τους επαφές να επικρατεί το κλίμα που θα επικρατούσε στην εποχή της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, η Ουκρανία σε κάποιες περιπτώσεις να πληρώνει υψηλότερες τιμές φυσικού αερίου από τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Το γεγονός ότι η Ουκρανία διαπραγματεύεται μόνη της απέναντι στο Νο 1 παραγωγό φυσικού αερίου, αποτελεί αδυναμία και παράγοντα εσωτερικής πολιτικής αποσταθεροποίησης. Το ενδεχόμενο της προσέγγισης της Ουκρανίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση, θα της αυξήσει τη διαπραγματευτική δύναμη, λόγω της προσχώρησης της σε ένα μεγαλύτερο club αγοραστών φυσικού αερίου

Η χρεοκοπία της Ουκρανίας είναι θέμα χρόνου

Η δεινή οικονομική κατάσταση της Ουκρανίας και κυρίως το κόστος ανασυγκρότησης της, αποτελεί κατά τη γνώμη μου το πιο σημαντικό λόγο που αποτρέπει την επέμβαση της Ρωσίας.Η οικονομία έχει μέγεθος περί τα $180 δις (παρόμοιο μέγεθος με την Ρουμανία). Μετά την πτώση του Viktor Yanukovych, ο προσωρινός υπουργός Οικονομικών της Ουκρανίας Yuriy Kolobov ζήτησε $35 δις στήριξη από τη Δύση τα επόμενα δύο χρόνια. Είναι σίγουρο ότι δεν θα τα λάβει χωρίς την τήρηση προϋποθέσεων. Η Ουκρανία έχει λήξεις χρέους $13 δις μέσα στο 2014 (εκ των οποίων $1 δις για πληρωμές ρώσικου φυσικού αερίου και $3 δις για το ΔΝΤ). Το νόμισμα υποτιμάται συνεχώς, άνω του 20% από την αρχή του χρόνου. Τα διαθέσιμα ήταν στα $17 δις στο τέλος του Ιανουαρίου και ενδεχομένως να έχουν κατέβει στα $12δις στο τέλος Φεβρουαρίου.Με βάση τις ανάγκες της για διατήρηση διαθεσίμων για τις εισαγωγές, το νόμισμα θα συνεχίσει την υποτιμητική πορεία. Αλλά η υποτίμηση θα κάνει πιο δύσκολη την αποπληρωμή του χρέους. Εκεί βασίζεται η εκτίμηση ότι η χρεοκοπία είναι θέμα χρόνου.
Επίσης εκτιμώ ότι θα υπάρξει κάποια συνδιάσκεψη για το θέμα της οικονομίας της Ουκρανίας στο μέλλον κι αφού προηγηθεί η σταθεροποίηση και η επίλυση μίας σειράς πολιτικών ζητημάτων.

Η οικονομική κατάσταση της Ρωσίας

Το σενάριο της μη επέμβασης της Ρωσίας ενισχύεται κι από την πρόσφατη επιδείνωση της κατάστασης της ρώσικης οικονομίας.
Πιο συγκεκριμένα το ΑΕΠ της Ρωσίας ενισχύθηκε μόνο κατά +1,3% το 2013 (είναι η χαμηλότερη αύξηση του ΑΕΠ από το 2009), σε σχέση με την αύξηση του 2012 που ήταν +3,4%.Η συνεχής επιβράδυνση του ρυθμού αύξησης από το 2009, προέρχεται από τη μείωση της ιδιωτικής κατανάλωσης και τη γενικότερη πτώση της παγκόσμιας ζήτησης σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Σε αυτή τη φάση, η ρωσική οικονομία χρειάζεται ιδιωτικές επενδύσεις για να μην επιστρέψει στην ύφεση. Στο πλαίσιο αυτό, το Ρώσικο Χρηματιστήριο έπεσε κατά 9,7% το 2013, χειρότερα από το γενικό δείκτη των αναδυόμενων αγορών MSCI Emerging Markets Index που μειώθηκε κατά 7,1%.
Επίσης το ρούβλι υποτιμήθηκε κατά 7% έναντι του δολαρίου από την αρχή του χρόνου εχει υποτιμηθεί επιπλέον 15% , σε αντίθεση με άλλα νομίσματα αναδυόμενων αγορών των οποίων η υποτιμητική πορεία έχει ανακοπεί. Ακόμα και οι επενδύσεις του οικονομικού γίγαντα και παραγωγού φυσικού αερίου Gazprom μειωθήκαν από 1 τρις ρούβλια το 2012, σε 701 εκατ. το 2013.

Τέλος, οι οικονομικοί αναλυτές δίνουν πιθανότητα 33% για επιστροφή ύφεση της ρωσικής οικονομίας το 2014.Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, η Ρωσία να μην θελήσει να θέσει σε κίνδυνο τις εμπορικές σχέσεις της με τον μεγαλύτερο πελάτη της σε φυσικό αέριο που είναι η Ευρώπη των 27. Ούτε να ρισκάρει το κόστος μίας στρατιωτικής επέμβασης, με αβέβαια πολιτικά οφέλη. Μίας στρατιωτικής επέμβασης που θα τη φέρει πολλά χρόνια πίσω και θα της δημιουργήσει ανυπέρβλητα εμπόδια στις διεθνείς συνεργασίες της.Είναι χαρακτηριστικό ότι στο μέσο της κρίσης, η ρωσική πλευρά συμφώνησε μείωση της τιμής του φυσικού αερίου με την Ελλάδα κατά 15% (και αναδρομικά), μία συμφωνία η οποία ανακοινώθηκε μετά την πτώση του "ρωσόφιλου" προέδρου.

Ο ρόλος της Πολωνίας

Είναι ξεκάθαρο ότι σε αυτή την κρίση φάνηκε ότι η Πολωνία παίζει σημαντικό ρόλο. Είναι χαρακτηριστικό το στιγμιότυπο με τον Πολωνό υπουργό εξωτερικών να πιέζει άγαρμπα τους ηγέτες της αντιπολίτευσης να υπογράψουν τη συμφωνία με τον πρώην πρόεδρο της Ουκρανίας. Θα έλεγα μάλιστα ότι εκείνη η συνομιλία αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα του κώδικα συμπεριφοράς μεταξύ των χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης.Η Πολωνία είναι πρώην μέλος του Συμφώνου της Βαρσοβίας το οποίο είναι τώρα μέλος της ΕΕ και της οποίας το μέγεθος της οικονομίας έχει υπερδιπλασιαστεί από τότε που εντάχθηκε στην ένωση. Άρα μπορεί να παίξει το ρόλο της χώρας μοντέλο για την ευρωπαϊκή πορεία της Ουκρανίας.Συνορεύει με την Ουκρανία στα δυτικά, έχει ιστορικούς δεσμούς με το δυτικό τμήμα, διοργάνωσε με την Ουκρανία το Ευρωπαϊκό πρωτάθλημα ποδοσφαίρου το 2012.

Είναι ενδεικτικό στοιχείο της εμπιστοσύνης των αγορών στην πολωνική οικονομία είναι το γεγονός ότι κατά το μήνα Φεβρουάριο (στην κορύφωση της κρίσης) το πολωνικό ζλότυ ανατιμήθηκε κατά 2,2% έναντι του ευρώ σε αντίθεση με το ρούβλι που κατρακύλησε την προηγούμενη εβδομάδα φθάνοντας σε συνολική υποτίμηση 15% από την αρχή του χρόνου. 

Συμπέρασμα

Όλα τα παραπάνω αυξάνουν την πιθανότητα, τα γεωπολιτικά συμφέροντα Ευρώπης και Ρωσίας να ταυτίζονται στην ουκρανική κρίση. Η ουκρανική κρίση βρίσκει την Ευρώπη να εξέρχεται της δικής της οικονομικής κρίσης, κι έχει το περιθώριο να επενδύσει στη σταθεροποίηση της ενεργειακής της ασφάλειας και να εντάξει τουλάχιστον τη Δυτική Ουκρανία σε μία πορεία σύγκλισης στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Η κατάσταση παραμένει εξαιρετικά κρίσιμη κυρίως λόγω της δράσης ακραίων στοιχείων στις δύο πλευρές και της επικείμενης χρεοκοπίας. Όμως και μέχρι στιγμής, η μεταβατική κυβέρνηση δείχνει να ακολουθεί έναν οδικό χάρτη που έχει την αποδοχή της συντριπτικής πλειοψηφίας του κοινοβουλίου και του διεθνούς παράγοντα. Σε βάθος χρόνου, εκτιμώ ότι το βελούδινο διαζύγιο μεταξύ Δυτικής και Ανατολικής Ουκρανίας (κι ενδεχομένως και της Κριμαίας) αποτελεί το πιθανότερο σενάριο. Εάν συμβεί αυτό, τότε οι αγωγοί του φυσικού αερίου που τροφοδοτούν την Κεντρική Ευρώπη «αποκτούν απευθείας σύνορα» με την Ρωσία. Μένει να δούμε τι θα αποφασίσουν οι περιοχές της Ανατολικής Ουκρανίας και Κριμαίας.

Εάν αυτό συμβεί, τότε πράγματι επιβεβαιώνεται η ουκρανική έκφραση ότι «καμιά φορά και οι αγελάδες πετάνε…"