H αρρώστια του Ισλάμ

Μια περιγραφή του βιβλίου του Α. Μeddeb σχετικά με το Ισλάμ που βρήκα στην Καθημερινή (07.07.2002). 

Abdelwahab Meddeb La Maladie de l΄ Islam (H αρρώστια του Ισλάμ)

εκδόσεις. Seuil, 222 σελ.

Το εγχείρημα είναι δύσκολο και τολμηρό. O Αμπντελγουαμπάντ Μεντέμπ είναι ένας Αραβας διανοούμενος, τυνησιακής καταγωγής, ο οποίος μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου έβαλε στόχο του να κατανοήσει πώς και γιατί νεαροί μουσουλμάνοι μπόρεσαν να συμμετάσχουν σ' αυτήν την τρομακτική «κούρσα προς τον θάνατο» και γιατί τα εγκλήματα αυτά τα υποδέχτηκαν με τόση χαρά οι «μουσουλμάνοι του δρόμου», σε τέτοια έκταση που η χαρά αυτή χρειάστηκε να τιθασευτεί, να μεταμφιεστεί και λίγο πολύ να καταπνιγεί από τις πολιτικές αρχές των χωρών τους.

Τρία κρίσιμα ερωτήματα

Η «Αρρώστια του Ισλάμ» είναι ένα πολυσύνθετο και παθιασμένο βιβλίο, ο στοχασμός ενός εμβριθούς αναγνώστη του Αλμπέρ Καμύ και μακρινού μαθητή του Ιμπν Αραμπί (1165-1240), ενός δασκάλου του ανδαλουσιανού σουφισμού, ο οποίος πίστευε, στο πλαίσιο της ισλαμικής του πίστης, ότι όλες οι θρησκείες είναι άξιες και ισότιμες. Αυτή η αναγνώριση της ισοτιμίας των θρησκειών θεμελίωσε ένα δημοκρατικό αίσθημα το οποίο ο συγγραφέας προβάλλει, αποφασισμένος να «ανοίξει τα μάτια» των δικών του «γι' αυτά που τους τυφλώνουν». Το βιβλίο του θέτει τρία βασικά ερωτήματα. Πώς έγινε ο μουσουλμάνος ένας αποκλεισμένος του σύγχρονου κόσμου; Τι είναι αυτό που υπάρχει μέσα στο Κοράνι ή στην μουσουλμανική παράδοση και που προδιαθέτει στον θρησκευτικό ολοκληρωτισμό; Με ποιους χειρισμούς μπόρεσε να επέλθει η παγκοσμιοποίηση της Τζιχάντ, του «ιερού πολέμου»;

Υπήρξε ένας καιρός που το Ισλάμ ακτινοβολούσε. H Βαγδάτη και το Κάιρο είχαν το κύρος παγκόσμιων μητροπόλεων. Συναρπαστικές περιπέτειες του πνεύματος, των μαθηματικών, της ποίησης, ξετυλίγονταν σ' αυτές τις πόλεις της Ανατολής, που περνούσαν διαδοχικά απο τους Αβασίδες, τους Φατιμίδες, τους Μαμελούκους, μεταξύ του 9ου και του 19ου αιώνα, προτού επέλθει ένα παράξενο φαινόμενο. Μια παρακμή που ακολούθησε τις σταυροφορίες και τις μογγολικές επιδρομές, σάμπως η ιστορία να απομακρυνόταν αργά αργά από τους λαούς που είχαν στραφεί προς τον Αλλάχ. Οι μουσουλμάνοι αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι δεν είναι πια αυτοί που ήταν, όταν ο Βοναπάρτης αποβιβάζεται στην Αίγυπτο. «Αποικιοποιήθηκαν γιατί ήσαν αδύναμοι ν' αντισταθούν», γράφει ο Μεντέμπ.

Αποτυχημένος εξευρωπαϊσμός

Απέναντι στον Δυτικό που τον δυναστεύει, ο μουσουλμάνος, που συνειδητοποιεί τη στειρότητά του, εγκαταλείπεται στην μνησικακία. Το Ισλάμ, «απαρηγόρητο για την εκθρόνισή του», επιταχύνει την παρακμή του. O εξευρωπαϊσμός της αραβικής σκέψης αποτυγχάνει: της λείπει ένας Δάντης, ένας Φρειδερίκος B΄. Και η ίδια η Ευρώπη, με τα αποικιοκρατικά της εγκλήματα, αμαυρώνει την ιδέα της ελευθερίας που ήταν η σημαία της. H ανεξαρτησία των παλιών αποικιών γίνεται χωρίς οι λαοί τους να μπορέσουν να δοκιμάσουν τα θέλγητρα της δημοκρατίας. Οι πιο «μοντέρνες» χώρες δεν καταφέρνουν να απαλλαγούν από την πανταχού παρούσα φιγούρα του Ανατολίτη δεσπότη. O κόσμος όλος εξευρωπαΐζεται, η μνησικακία ριζώνει κι εξαπλώνεται στις χώρες της Εγίρας.

Στην καρδιά του 18ου αιώνα, την ίδια τη στιγμή που ο μουσουλμανικός κόσμος συνειδητοποιεί ότι ζει πλέον με το κεφάλι σκυμμένο, «σαν ένας αντιγραφέας χωρίς ίχνος πρωτοτυπίας που κανείς δεν τολμά να του αποδώσει ούτε τον τίτλο του σκεπτόμενου», ο Ιμπν Αμπντ αλ-Γουαχάμπ διαδίδει γύρω του την καθαρολογική ιδεολογία «όλα είναι θρησκεία» που θα κατακλύσει αργότερα τη Σαουδική Αραβία. Μέσα σε δύο αιώνες, το σώμα των Σούφι θα διαλυθεί, η πολυπλοκότητα και πολυχρωμία του Ισλάμ θα αμφισβητηθεί, το κύρος των πρώτων σοφών θα καταβαραθρωθεί. Δίχως το πετρέλαιο, η Σαουδική Αραβία θα είχε απομείνει, με την ιδεολογία που την θεμελίωσε, ένας αφιλόξενος τόπος «όπου θα φυτοζωούσε μια μειονοτική σέκτα που θα έσβηνε σιγά σιγά από μόνη της ή θα επιβίωνε μέσα σε μια μάταιη αυστηρότητα». Ομως τα πετροδολάρια και η υποστήριξη των ΗΠΑ βοήθησαν να ευημερήσει αυτή η θρησκεία του μίσους και της αμνησίας, με την επιτυχία που όλοι γνωρίζουμε. Παντού λίγο πολύ όρθωσαν το ανάστημά τους οι ημιμαθείς που εμπνέονται από αυτό το στενόκαρδο πουριτανικό ιδεώδες και που θα γεννήσουν τις στρατειές της Τζιχάντ.

Υπάρχουν πολλά ακόμη πράγματα στο βιβλίο του Μεντέμπ, που αφορούν την αυτοκρατορική κληρονομιά του μεγάλου Αλεξάνδρου, τη θαυμαστή φιγούρα του Αμπντ Αλ-Καντέρ, την αμοιβαία γονιμοποίηση του Ισλάμ και της Δύσης, την αλαζονική άγνοιά μας για τον αραβομουσουλμανικό κόσμο, το αίνιγμα της ισλαμικής νάρκωσης - μια πλειάδα αναφορών που, παρά τα κάποια ζητήματα που ο συγγραφέας αφήνει θαμπά (τα εγγενή όρια του «σκεπτικιστικού Ισλάμ» που επαγγέλλεται, η αισιοδοξία του όσον αφορά την εξέλιξη του ποινικού δικαίου, η σιωπή του σχετικά με το σιιτικό Ισλάμ, τον μεγαλύτερο εχθρό του γουαχαμπισμού, οι προσεγγίσεις του στον Χριστιανισμό), καθιστούν τη μελέτη αυτή πολύ σημαντική για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε την πίκρα ενός κόσμου που πέρασε απο το μεγαλείο στην μιζέρια και τους λόγους που γεννήθηκε ο Μπιν Λάντεν.