Βρυξέλλες-Πεκίνο, μέσω Βαγδάτης

του Tonchev Plamen από το Βοοks' Journal

Το 2014 έτυχε να βρεθώ από τις Βρυξέλλες, την πρωτεύουσα της ΕΕ, μέχρι την εσωτερικά διχασμένη Τουρκία, το εμπόλεμο Ιράκ, το παγίως εκρηκτικό Αφγανιστάν, το εγγενώς ασταθές Πακιστάν και την ανερχόμενη υπερδύναμη Κίνα. Πρόκειται για μια διαδρομή που μοιάζει να καλύπτει τρεις διαφορετικούς κόσμους: την παρακμάζουσα Ευρώπη, τον σπαρασσόμενο αραβομουσουλμανικό χώρο και την δυναμική ανατολική Ασία. Ή, με άλλα λόγια: (α') τη Γηραιά Ήπειρο που δεν δικαιούται πια να θεωρεί εγγυημένη την θέση της στην παγκόσμια ηγεσία, (β') την περιοχή που αυτήν την περίοδο αντιμετωπίζει τις πιο βίαιες και νέου τύπου συγκρούσεις, συχνά με πολιτισμικό ή θρησκευτικό μανδύα και (γ') την ανατολική Ασία που, μαζί με την Ινδία, διεκδικεί με αξιώσεις τα σκήπτρα του μελλοντικού κέντρου οικονομικής και πολιτικής ισχύος του πλανήτη. Παρά τις μεγάλες διαφορές μεταξύ των χωρών και κοινωνικοπολιτικών συστημάτων σ'αυτήν την νοερή διαδρομή, νομίζω ότι υπάρχουν κάποιες παράμετροι που επιτρέπουν την συγκριτική θεώρησή τους.

1. Η πρώτη διάσταση, κατά τη γνώμη μου, είναι δημογραφική και οικονομική, αλλά συναρτάται και με το περιβάλλον, δηλαδή αφορά τη σχέση ανθρώπου-φύσης. Είναι γεγονός ότι σε παγκόσμια κλίμακα όλο και περισσότεροι άνθρωποι διαγκωνίζονται για όλο και λιγότερους φυσικούς πόρους και τρόφιμα. (Σύμφωνα με μια ερμηνεία των αιτίων της Αραβικής Ανοιξης, η σπίθα που οδήγησε στην εξέγερση στην Αίγυπτο και την ανατροπή του Μουμπάρακ ήταν η άνοδος των τιμών του σταριού και, ακολούθως, του ψωμιού). Ενώ ο ευρωπαϊκός πληθυσμός γερνάει και στην Κίνα εφαρμόζεται από το 1978 η περιοριστική “πολιτική του ενός παιδιού” (με αποτέλεσμα να εντείνονται κι εκεί τα σημάδια της γήρανσης), ο υπερπληθυσμός είναι μόνιμο χαρακτηριστικό του αραβομουσουλμανικού κόσμου και σχετίζεται άμεσα με την όξυνση των συγκρούσεων στους κόλπους του, όπως και με τις αυξανόμενες μεταναστευτικές ροές προς πλουσιότερες περιοχές. Ταυτόχρονα, όμως, πρέπει να σημειωθεί ότι ο πληθυσμός του αραβομουσουλμανικού κόσμου είναι κατ'εξοχήν νεανικός – π.χ. στο εμπόλεμο Ιράκ ο μέσος όρος ηλικίας των 30 εκατ. κατοίκων είναι μόλις 20,8 χρόνια!

Σε ό,τι αφορά την υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων, η ΕΕ πρωτοστατεί διεθνώς στις προσπάθειες να αναχαιτιστούν οι επιπτώσεις των ανθρωπογενών κλιματικών αλλαγών και είναι πρωτοπόρος στη διαχείριση του περιβάλλοντος, αλλά είναι εξαρτημένη η ίδια από εισαγόμενους  ενεργειακούς πόρους. Η “ενεργειακή πείνα” αναγκάζει την Κίνα να αναζητεί πηγές σε άλλες ηπείρους και την καθιστά ιδιαίτερα επιθετική στον περίγυρό της, π.χ. στη Θάλασσα της Νότιας Κίνας. Οι οικονομίες πολλών χωρών από τη Μεσόγειο μέχρι τη νότια Ασία - με προφανή παραδείγματα τη Σαουδική Αραβία, το Ιράν και το Ιράκ - είναι ως επί το πλείστον “πετρελαιοκίνητες”,  με το μαύρο χρυσό να είναι ταυτόχρονα ευλογία και κατάρα... (Σημειωτέον, η τρέχουσα κρίση στη Ρωσία οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην εξάρτησή της από πωλήσεις υδρογονανθράκων και τις χαμηλές τιμές σ'αυτήν τη συγκυρία.) Η μετατροπή της Κίνας σε “παγκόσμιο εργαστήρι” την τελευταία 25ετία τής εξασφάλισε εντυπωσιακούς ρυθμούς μεγέθυνσης του ΑΕΠ και άνοδο του βιοτικού επιπέδου, αλλά προκάλεσε ταυτόχρονα τρομακτική περιβαλλοντική επιβάρυνση, συμβάλλει δε μεταξύ άλλων στη μαζική εσωτερική μετανάστευση και κοινωνικές ανακατατάξεις που αποτελούν μεγάλη πολιτική πρόκληση για τις αρχές της χώρας.

2. Μια άλλη παράμετρος, εν μέσω των παγκόσμιων αναταράξεων μετά το 2008, είναι ηβιωσιμότητα των οικονομικών συστημάτων σ'αυτήν την “διαδρομή” Βρυξέλλες-Πεκίνο. Η Γηραιά Ηπειρος είναι υπερχρεωμένη, όπως δείχνουν τα δημοσιονομικά των περισσότερων ευρωπαϊκών χωρών. Σύμφωνα με την Eurostat, τo 2013 το μέσο δημόσιο χρέος στα κράτη μέλη της ΕΕ ήταν 83,5% (90,9% στην Ευρωζώνη). Φέτος, ο μέσος όρος για τα κράτη μέλη του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) εκτιμάται στο 112,5%. Η υπερχρέωση των ανεπτυγμένων κρατών του πλανήτη που αποτελούν την πλειοψηφία των μελών του ΟΟΣΑ σχετίζεται άμεσα με το υψηλό κόστος του κοινωνικού κράτους, αλλά και με την προηγούμενη παράμετρο της δημογραφικής γήρανσης στο δυτικό κόσμο, συμπεριλαμβανομένης και της Ευρώπης. Στον αντίποδα, το δημόσιο χρέος της Τουρκίας (που επίσης είναι μέλος του ΟΟΣΑ) περιορίζεται στο 35% και της Κίνας στο 21% - οι αριθμοί αυτοί αποτυπώνουν σε μεγάλο βαθμό τις υπανάπτυκτες ακόμη, αλλά με σημαντικές προοπτικές βελτίωσης, δημόσιες και κοινωνικές υπηρεσίες τους. Στις περισσότερες αραβομουσουλμανικές χώρες της υπό εξέταση ζώνης το κοινωνικό κράτος είναι από ανεπαρκέστατο έως και ανύπαρκτο, γεγονός που σε συνδυασμό με τις συγκρούσεις και τη γενικευμένη ανασφάλεια επίσης αποτελεί ισχυρό παράγοντα εξώθησης (push factor) προς μετανάστευση σε χώρες με υψηλό επίπεδο κοινωνικής προστασίας, πολλές απ'αυτές στην Ευρώπη.

3. Ως τρίτη παραμετρο θα ξεχώρισα τη νεωτερικότητα που δεν αφορά μόνο την υιοθέτηση νέων τεχνολογιών, αλλά και ιδεών που σχετίζονται με το σύστημα διακυβέρνησης και την θεσμική συγκρότηση των κρατών. Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 και η κατάρρευση του κομμουνιστικού μπλοκ δεν επέφερε την επικράτηση ενός διεθνώς αποδεκτού πολιτεύματος, αυτού της δυτικής δημοκρατίας, ούτε το τέλος της ιστορίας, όπως επιχειρηματολογούσε το 1992 στο ομώνυμο βιβλίο του ο Φράνσις Φουκουγιάμα. 25 χρόνια αργότερα ο κόσμος μας έχει γίνει πολύ πιο σύνθετος και ευμετάβλητος και βλέπουμε μια πραγματική πανσπερμία αντιλήψεων και κοσμοθεωριών, κάτι που ο συγκεκριμένος “διάδρομος” Ευρώπη-Κίνα αποδεικνύει περίτρανα.

Οι Ευρωπαίοι πολίτες έχουν κατά τεκμήριο υψηλό μορφωτικό επίπεδο, αλλά η Γηραιά Ήπειρος βρίσκεται πίσω από τις ΗΠΑ στην κούρσα του καλπάζοντος τεχνολογικού εκσυγχρονισμού. Η δε υποχώρηση της ΕΕ ως οικονομικής υπερδύναμης και οι επιπτώσεις της χρηματοπιστωτικής κρίσης εξηγούν τις έντονες αντιδράσεις - μάχη οπισθοφυλακής; - των ευρωπαϊκών κοινωνιών στην απαραίτητη και εν τέλει αναπόφευκτη αναθεώρηση του παρωχημένου μεταπολεμικού μοντέλου των παχέων αγελάδων. Οι εξελίξεις αυτές έχουν προφανείς πολιτικές προεκτάσεις, όπως πιστοποιούν η άνοδος της ξενοφοβίας, η ενστικτώδης συσπείρωση γύρω από την έννοια του εθνικού κράτους και, συνεπώς, η αποδυνάμωση της ενωμένης Ευρώπης ως αναγκαίας απάντησης στις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης. Η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων του αραβομουσουλμανικού κόσμου ζει σε συνθήκες εξαθλίωσης παρά την τεχνολογική επανάσταση των τελευταίων δεκαετιών. Οι χώρες σ'αυτήν τη ζώνη, με την εξαίρεση της Τυνησίας, είτε έχουν καθεστώτα αμφίβολης δημοκρατικής νομιμοποίησης (Αλγερία, Λίβανος, Τουρκία, Ιράκ, Αφγανιστάν, Πακιστάν, Μπανγκλαντές), στρατιωτικά (Αίγυπτος), μοναρχικά (Μαρόκο, Ιορδανία, Σαουδική Αραβία, εμιράτα του Περσικού Κόλπου) και θεοκρατικά (Ιράν), είτε είναι σε κατάσταση εμφυλίου πολέμου (Λιβύη, Συρία). Κοινός παρονομαστής της συντριπτικής πλειοψηφίας τους είναι ο συντηρητισμός και η εναντίωση στη νεωτερικότητα, συχνά με την επίκληση των ισλαμικών ηθικών αρχών και αξιών και με αποκορύφωμα τον απίστευτα οπισθοδρομικό και βάρβαρο χαρακτήρα του “Ισλαμικού Κράτους”. Στην άλλη άκρη του “διαδρόμου”, η Κίνα διατηρεί το ασφυκτικό μονοκομματικό της μοντέλο, αλλά οι αρχές της χώρας είναι πολύ πιο δεκτικές σε νέες ιδέες απ'ό,τι πιστεύεται ευρέως, έστω κι αν επιδιώκουν σταθερά να προσαρμόσουν την διεθνή βέλτιστη πρακτική σε ένα δικό τους πρότυπο “με κινέζικα χαρακτηριστικά”. Σε ό,τι δε αφορά τον τεχνολογικό της εκσυγχρονισμό, η Κίνα είναι υπόδειγμα νεωτερικότητας και σε αρκετούς τομείς συναγωνίζεται πλέον τη Δύση.

4. Η τελευταία παράμετρος είναι ουσιαστικά συνάρτηση των προηγούμενων και θα την ονόμαζα “βαθμό ετοιμότητας για το μέλλον”. Ο δημογραφικός δυναμισμός, η οικονομική βιωσιμότητα και η νεωτερικότητα συνθέτουν ένα σύνολο παραγόντων που επιτρέπει στις σύγχρονες κοινωνίες να αντιμετωπίζουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις ραγδαίες αλλαγές στον πλανήτη μας – αλλαγές που συνεπάγονται αναμφίβολα πολύ σοβαρούς κινδύνους, αλλά και εμπεριέχουν αξιόλογες ευκαιρίες.

Είναι σαφές ότι η ΕΕ έχει βυθιστεί σε έναν φαύλο κύκλο: με γηράσκοντα πληθυσμό και ταυτόχρονα υψηλή ανεργία των νέων ανθρώπων, με πολύ υψηλό δανεισμό που ούτε μπορεί να εξυπηρετηθεί σε συνθήκες οικονομικής στασιμότητας ούτε μπορεί να αυξηθεί άλλο με στόχο την κοινωνική προστασία των περιθωριοποιημένων, με περιορισμένη διάθεση για νεωτερισμούς και υιοθέτηση ριζικών μεταρρυθμίσεων και, συνεπώς, με χαμηλό βαθμό ετοιμότητας για το μέλλον. Ο αραβομουσουλμανικός κόσμος (στον οποίο ολοένα και περισσοτερο επιμένει να ανήκει και η Τουρκία του Ερντογάν) εμφανίζει μεγάλο δημογραφικό δυναμισμό, αλλά παραμένει παγιδευμένος στην μεγάλη εξάρτηση από “ανάπτυξη” εις βάρος του περιβάλλοντος, ελλιπέστατο κοινωνικό κράτος που εν τέλει οξύνει τις συγκρούσεις και αυταρχικά πολιτεύματα που θεωρούν τη νεωτερικότητα κίνδυνο για τη διαιώνισή τους. Οι Κινέζοι προσπαθούν να ισορροπήσουον σε τεντωμένο σχοινί ανάμεσα στους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης (αλλά και με πολύ υψηλό περιβαλλοντικό κόστος), την επαπειλούμενη διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής και την μειούμενη νομιμοποίηση της πολιτικής ηγεσίας, πάντως δεν φοβούνται να πειραματίζονται με νέες ιδέες και έχουν το βλέμμα τους στραμμένο στο μέλλον. Κι ενώ στις περισσότερες δυτικές κοινωνίες κυριαρχεί η απαισιοδοξία, στην Κίνα μόνο 8% των ερωτηθέντων σε σχετική έρευνα δηλώνουν ότι τα πράγματα πηγαίνουν σε λάθος κατεύθυνση, κάτι που ανέδειξε ο Πάσχος Μανδραβέλης σε πρόσφατο άρθρο του (Καθημερινή, “Ενας δύσθυμος πλανήτης”, 9/11/2014).

Πού βρίσκεται η Ελλάδα σ'αυτήν τη νοερή διαδρομή; Ενδεχομένως σε ίση απόσταση από τις Βρυξέλλες και τη Βαγδάτη και, προφανώς, μακριά από το Πεκίνο. Και δεν αναφέρομαι μόνο στη γεωγραφική θέση της χώρας ή στη διάρκεια των πτήσεων από την Αθήνα προς τους εν λόγω προορισμούς. Η υπογεννητικότητα και το σχετικά υψηλό βιοτικό επίπεδο (παρά την κρίση) είναι ίσως οι μοναδικοί δείκτες, σύμφωνα με τους οποίους η Ελλάδα κατατάσσεται στις προηγμένες δυτικές κοινωνίες. Ωστόσο, μια φευγαλέα ματιά στις πρόχειρες χωματερές διάσπαρτες σ'όλη την Ελλάδα ή στα απόβλητα του Ασωπού φέρνουν τη χώρα κοντύτερα στον αραβομουσουλμανικό χώρο και την Κίνα παρά στην Ευρώπη. Σε ό,τι αφορά τον σωρευτικό δανεισμό της και την κατάρρευση του πολιτικού/κοινωνικού μοντέλου της αποτελεί παράδειγμα προς αποφυγήν για το σύνολο του υπερχρεωμένου δυτικού κόσμου – τρόπον τινά, αποδείχθηκε ότι παραήταν “δυτική” ως προς το επίπεδο δάνειας ευημερίας. Στο μέτωπο της νεωτερικότητας, τα τεκταινόμενα στα ελληνικά πανεπιστήμια, οι μάχες χαρακωμάτων για τη διάσωση ενός κοστοβόρου και αναποτελεσματικού Δημοσίου ή ορισμένες σκηνές απείρους κάλλους στη Βουλή των Ελλήνων είναι τρεις μόνο από τις άπειρες ενδείξεις για το ποια θέση επιθυμεί η Ελλάδα για τον εαυτό της στη διαδρομή Ευρώπη-Κίνα, με ενδιάμεση στάση στη Μέση Ανατολή.

Θα βοηθούσε ίσως να φανταστεί κανείς έναν μαραθώνιο, με την Κίνα να προχωρεί σταθερά, την Ευρώπη να μένει πίσω από την κεφαλή και τον αραβομουσουλμανικό κόσμο να τρέχει … προς τα πίσω. Η δε Ελλάδα σέρνεται αποκαμωμένη πίσω από την ούτως ή άλλως ασθμαίνουσα Ευρώπη, ενώ ταυτόχρονα ρίχνει στα κρυφά ματιές προς τη Μέση Ανατολή που δείχνει να βυθίζεται στην προνεωτερικότητα. Στην Ελλάδα εναπόκειται να μην αποκοπεί από την ομάδα των Ευρωπαίων δρομέων, οι οποίοι επίσης οφείλουν να βρουν το βηματισμό τους, προκειμένου να παραμείνουν στην κούρσα...

O Plamen είναι Διεθνολόγος και πολιτικός αναλυτής.