Καμένη παρέλαση

του Γιάννη Παπαθεοδώρου για τη στήλη Ανώμαλα Ρήματα (DIMART) 

Σύμφωνα με το ρεπορτάζ, μετά το τέλος της παρέλασης της 25ης Μαρτίου, ένας πολίτης πλησίασε τον Υπουργό Εθνικής Άμυνας κ. Πάνο Καμμένο και τον ρώτησε με ειλικρινή αγωνία: «τι θα κάνετε με τους ψεκασμούς στο Πεντάγωνο την άλλη Κυριακή;» [1] Το περιστατικό είναι ενδεικτικό για ένα ευρύτερο φαινόμενο. Όλο και περισσότερο, τον τελευταίο καιρό φαίνεται πως το πρόβλημα της χώρας δεν είναι μόνο το χρέος ούτε η περίφημη «επιθετική διαπραγμάτευση» αλλά η ίδια η περιγραφή και η ερμηνεία της πραγματικότητας. Σημαντικό ρόλο σε αυτή τη δυσκολία παίζει το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια στην ελληνική δημόσια σφαίρα αναπτύσσονται πολλές και διαφορετικές θεωρίες συνωμοσίας ως σταθερό ερμηνευτικό εργαλείο —ή, μάλλον εμπόδιο— για να κατανοήσουμε τις σχέσεις μας με την ευρωπαϊκή και διεθνή κοινότητα.

Στα παλιότερα χρόνια, η συνωμοσιολογία περιοριζόταν στη γραφική μυθολογία της «κρυφής υπεροχής» του περιούσιου έθνους: «κάποιοι» μας έκρυβαν ότι ο Οδυσσέας ταξίδεψε πρώτος στην Αμερική, ότι τα περισσότερα αρχαία μνημεία σχηματίζουν «ισοσκελή τρίγωνα», ότι υπάρχουν υπόγειες μυστικές στοές στο ελληνικό υπέδαφος, ότι το ελληνικό αλφάβητο δεν είναι «φοινικικό», ότι οι Πυραμίδες είναι ελληνικές κλπ. Αναμφισβήτητα, τα πιο διάσημα συνωμοσιολογικά σενάρια ήταν πάντα αυτά που αφορούσαν τις «αντεθνικές σκευωρίες», όπως π.χ. το σχέδιο «πολιτισμικής διάβρωσης», που —υποτίθεται— διατύπωσε ο  Χένρι Κίσινγκερ σε ανύπαρκτη συνέντευξή του: «o ελληνικός λαός είναι δυσκολοκυβέρνητος και γι’ αυτό πρέπει να τον πλήξουμε βαθιά στις πολιτισμικές του ρίζες».[2]

Η εμφάνιση της οικονομικής κρίσης έφερε μια νέα κορύφωση στις θεωρίες συνωμοσίας. Οι «πράκτορες των Αμερικανών» φρόντισαν να μεταφέρουν την κρίση από τη Lehman Brothers στο Καστελόριζο, οι ευρωπαίοι εταίροι φρόντισαν παρασκηνιακά να γίνει η στατιστική διόγκωση του ελληνικού χρέους προκειμένου να μπει η χώρα σε καθεστώς δημοσιονομικής επιτήρησης, οι οικονομικές ελίτ ειδοποιήθηκαν νωρίτερα «για να βγάλουν τα λεφτά τους έξω». Το παζλ συμπληρώθηκε από την αρκετά δημοφιλή θεωρία των «ψεκασμών», που εισηγήθηκε ο πρόεδρος των ΑΝΕΛ και νυν κυβερνητικός εταίρος κ. Καμμένος, αναζητώντας μια «αεριωθούμενη» απόδειξη της ξένης παρέμβασης.[3]

Ο κατάλογος είναι μακρύς και συνεχώς εμπλουτίζεται, ενώ φαίνεται πως η κρίση αποτελεί το κεντρικό αφηγηματικό καμβά παραγωγής διαρκώς νέων θεωριών συνωμοσίας. Ακόμη και σήμερα,  ενόψει των κυβερνητικών προτάσεων στη διαπραγμάτευση, πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι στο Νομισματοκοπείο έχουν ήδη πάρει φωτιά τα μηχανήματα που «κόβουν δραχμές». Ας αφήσουμε όμως προσωρινά κατά μέρος την εύκολη λύση της «συλλογικής παράνοιας», και ας συγκεντρωθούμε στα γνωρίσματα των θεωριών συνωμοσίας ως σύμπτωμα του εθνικού μας ναρκισσισμού. Τα εξωτερικά χαρακτηριστικά είναι εύκολα αναγνωρίσιμα.

Στις περιπτώσεις που αναφέραμε συνοπτικά, τα θέλγητρα της «μυστικής αλήθειας» έχουν ήδη μεταλλάξει μια αβέβαιη γνώση σε κρυφή εξουσία.[4] Στον πυρήνα αυτής της μετάλλαξης, βρίσκεται βέβαια η «εθνική ιδιαιτερότητα» επενδυμένη με στοιχεία αυθεντικής άμυνας απέναντι στους λογής-λογής εχθρούς της πατρίδας. Το πιο ενδιαφέρον όμως στοιχείο είναι πως οι θεωρίες συνωμοσίας με την παράδοξη πλοκή τους, τα στερεότυπα και το μανιχαϊστικό σύμπαν συγκροτούν μια εναλλακτική αφήγηση για την ιστορία και την πολιτική, καθώς θεωρούν ότι οι ιστορικοί και οι πολιτικοί κρύβουν το «πραγματικό νόημα των γεγονότων», το οποίο θα αποκατασταθεί μόνο το «θρίαμβο της αποκάλυψης» των σχεδίων του εχθρού. Στις θεωρίες συνωμοσίας,  άλλωστε, η ιστορία και η πολιτική δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια εναλλαγή παλαιών και νέων εχθρών∙ και η πορεία του έθνους ένα συμβολικό πεπρωμένο που θα επιτευχθεί «όταν όλα έρθουν στο φως».

Κι εδώ αγγίζουμε μάλλον το πιο επικίνδυνο σημείο τους, καθώς το συνωμοσιολογικό φαντασιακό συναντά την ακροδεξιά ιδεολογία, υιοθετώντας τον αντιεκσυγχρονιστικό λόγο, την καταγγελία της δημοκρατικής αντιπροσώπευσης, τον λαϊκιστικό εξαγνισμό της «εθνικής ψυχής». Για αυτό και φοβάμαι πως το κύριο πρόβλημα με την πρόσφατη ανεκδιήγητη παρέλαση της 25ης Μαρτίου δεν ήταν μόνο το εθνοπατριωτικό κιτς με «το τσαρούχι να γλιστράει στο μάρμαρο» και με τα εθνικιστικά συνθήματα των ΟΥΚ αλλά το αγωνιώδες ερώτημα του συμπολίτη μας, που ρωτούσε για τους επικείμενους ψεκασμούς στο Πεντάγωνο.

Ο υπουργός πάντως απάντησε με το γνωστό «κυβερνητικό» χιούμορ: “Θες να σου απαντήσω τώρα”; Πράγματι, η ώρα δεν ήταν κατάλληλη. Ο υπουργός είχε εντωμεταξύ να λύσει άλλα ζητήματα, με το δικό του μοναδικό συνωμοσιολογικό τρόπο. Σύμφωνα με το ρεπορτάζ του Βήματος,[5] στις επίμονες ερωτήσεις και διαμαρτυρίες βουλευτών για τα ρατσιστικά συνθήματα των ΟΥΚ, απάντησε ότι… «όσα ακούστηκαν, μαγνητοσκοπήθηκαν την εποχή που Ευ. Βενιζέλος ήταν υπουργός Άμυνας»!!! Κατά τα άλλα, ευτυχώς που έβρεχε∙ κι έτσι σβήστηκαν πιο γρήγορα οι στάχτες από μια πραγματικά «καμένη» παρέλαση.

[1] http://www.onalert.gr/stories/poios-rotise-ton-kammeno-ti-tha-kaneis-me-tous-psekasmous/41562

[2] http://www.elzoni.gr/html/ent/492/ent.17492.asp

[3] http://www.tovima.gr/society/article/?aid=515758

[4] Βλ. σχετικά Pierre Andre Taguieff, Θεωρίες συνωμοσίας, μτφρ. Αναστασία Καραστάθη, Πόλις, Αθήνα, 2010.

[5] Νίκος Χασαπόπουλος, «Καμμένος σε ρόλο στρατάρχη», Το Βήμα 29 Μαρτίου, 2015, σ. 19.