Θόδωρος Σούμας:Οι σκηνοθέτες του «αλλόκοτου» ελληνικού κινηματογραφικού ρεύματος



     του Θόδωρου Σούμα

Στα πλαίσια του σύγχρονου ελληνικού κινηματογράφου που είχε την αφετηρία του στη δεκαετία του ’90, έκανε διστακτικά στην αρχή την εμφάνισή της μια νεότερη τάση, που έγινε αντιληπτή, αισθητή, με τον Κυνόδοντα του Λάνθιμου, ο οποίος απέσπασε διεθνείς διακρίσεις και είχε διεθνή αναγνώριση, και το Attenberg της Τσαγγάρη, το 2009-2010. Το αλλόκοτο ελληνικό σινεμά, όπως το ονόμασε ο κριτικός του Guardian, το ελληνικό, παράξενο κινημ/κό ρεύμα έχει κάποια ιδιαίτερα γνωρίσματα.
Στους νεότερους σκηνοθέτες συναντάμε ορισμένα κοινά θεματικά και αισθητικά στοιχεία. Στην προβληματική και τις θεματικές των νεότερων κινηματογραφιστών αντανακλώνται τα ζητήματα της ελληνικής κοινωνικής, οικογενειακής, πολιτιστικής και οικονομικής κρίσης. Μας παρουσιάζουν το αντιφατικό, σπαρασσόμενο πρόσωπο της σύγχρονης Ελλάδας και τη γενικευμένη κρίση αξιών που την διέπει. Στα θέματά τους παρεισφρύουν οι καταστάσεις του φόβου, της πνιγηρής καταπίεσης και της εξουσίας της οικογένειας, του πατέρα και του κράτους, της κρίσης και του κινδύνου.
Tα τελευταία χρόνια έγιναν από νεότερους σκηνοθέτες, συγκεκριμένες μυθοπλαστικές ταινίες κοινωνικού προβληματισμού, ιδιαίτερα πάνω στο ζήτημα της ελληνικής οικογένειας, όπως ο Κυνόδοντας του Λάνθιμου, το Αttenberg της Τσαγγάρη, ο Μαχαιροβγάλτης και το Σπιρτόκουτο του Οικονομίδη, το Wasted Youth του Παπαδημητρόπουλου, το Miss Violence του Αβρανά, το Xenia του Κούτρα, το September της Π.Παναγιωτοπούλου. η Ματζουράνα της Μαλέα, κ.α..
Συνδεδεμένο με το ζήτημα της αυταρχικής, πατριαρχικής οικογένειας είναι και το θέμα της παρεκκλίνουσας  σεξουαλικότητας, έτσι όπως πηγάζει και διδάσκεται από την οικογένεια η οποία τείνει προς τη βία, στα μέλη της. Αυτά τα θέματα και οι συνδέσεις φανερώνονται στον Κυνόδοντα, τη Miss Violence και τη Στρέλα, όπου οι επιδράσεις της οικογένειας ή του αυταρχικού πατέρα αποτυπώνουν στα υποτελή μέλη της μια διαστροφική αντίληψη και ερωτική συμπεριφορά, την οποία αυτά πείθονται ή αναγκάζονται να ακολουθήσουν παθητικά… Σε αρκετές ταινίες περιγράφεται ένα πλέγμα ιδιότυπων σεξουαλικών σχέσεων, από παράξενων έως διαστροφικών. Η σεξουαλικότητα είναι ένα από τα θέματα των (πιο απελευθερωμένων από παλαιότερα) σύγχρονων σκηνοθετών, για παράδειγμα στα τρία πρώτα φιλμ του Γιάνναρη και στις γυναικείες κι αισθαντικές ταινίες της Μαλέα. Στο σημερινό κινηματογραφικό ρεύμα μπορούμε να εντοπίσουμε αυτή τη θεματική στο Attenberg και στον Κυνόδοντα, στη Miss Violence, στη Στρέλα και το Xenia του Κούτρα, το Μέσα στο δάσος, Το παιδί τρώει  το φαΐ του πουλιού, στα Hardcore, Lustlands, κ.λπ. Η σεξουαλικότητα περιγράφεται προσδιορισμένη από τα κοινωνικά δεδομένα. Αρκετές φορές τείνει προς τη διαστροφικότητα, όπως συμβαίνει στα φιλμ Στρέλα, Miss Violence, Κυνόδοντα, Hardcore, κ.α.
Οι Έλληνες σκηνοθέτες διαπλάσθηκαν την εποχή της παγκοσμιοποίησης του σινεμά, των μαζικών μέσων επικοινωνίας, μα και των κινηματογραφικών σπουδών, γι’αυτό και χαρακτηρίζονται από εξωστρέφεια και όχι από ελληνοκεντρισμό και παραδοσιακή ελληνικότητα.
Όμως, όλα αυτά τα δεδομένα δεν συγκρότησαν ακόμη ένα συγκεκριμένο αισθητικό στίγμα, ένα συγκεκριμένο καλλιτεχνικό μοντέλο κινηματογράφου τέχνης,-έτσι κι αλλιώς οικονομικού, δηλ. low budget. Πιθανά δεν υπάρχει μια τόσο μεγάλη ενότητα απόψεων, αναζήτησης και εντοπισμού θεμάτων, παρά τα κοινά τους μυθοπλαστικο-αφηγηματικά στοιχεία και την επιλογή ορισμένων κοινών (όχι πάντα) κοινωνικών θεμάτων.

Ο Γιώργος Λάνθιμος δημιούργησε πρωτότυπες, (μετα)μοντέρνες, διαφορετικές και πολύ αξιόλογες ταινίες: Κινέττα (2005), Κυνόδοντας (2009), Άλπεις (2011), Lobster (2014). Ο Λάνθιμος έχει κατορθώσει να βάλει την προσωπική σφραγίδα του σε μια συνεκτική, ιδιότυπη κι ελλειπτική αισθητική που έχει συλλάβει. Το στυλιστικό ύφος του είναι «εναλλακτικό», μάλλον θα μπορούσαμε να το πούμε μεταμοντέρνο. Η προβληματική και θεματική του επικεντρώνονται σε καταστάσεις που μοιάζουν με (καλλιτεχνικά) πειράματα με ανθρώπους, ανθρώπινες καταστάσεις που λες και αναπτύσσονται σε δοκιμαστικό σωλήνα, όπου τίθενται ορισμένοι αυστηροί κανόνες διαβίωσης. Σε δοκιμαστικό σωλήνα, κατά κάποιο τρόπο κεκλεισμένων των θυρών, ο σκηνοθέτης τεστάρει ορισμένα, κυρίαρχα ή αιρετικά πρότυπα συμπεριφορών: συμπεριφορών επικοινωνίας, γλωσσικής έκφρασης, σεξουαλικής συνεύρεσης, επιβολής κι υποταγής, ανθρώπινης απώλειας ή θανάτου. Στην εξέλιξη αυτών των υποκινούμενων, πειραματικών καταστάσεων υπεισέρχονται τα στοιχεία της ατομικής πρωτοβουλίας και εξέγερσης, καθώς και του τυχαίου. Σε αυτές τις κοινωνικές συνθήκες τα νοήματα και τα λόγια φαντάζουν κούφια, κενά, και προκαλούν στα προβληματικά και προβληματισμένα άτομα, δυσφορία.
To 2015 o Λάνθιμος κατορθώνει να συμμετάσχει στο επίσημο τμήμα του Φεστιβάλ των Καννών με την ταινία του Lobster. Πρόκειται για ένα αγγλόφωνο φιλμ με διάσημους, πολύ καλούς ηθοποιούς, που περιγράφει μια φανταστική, δυστοπική κοινωνία, στην οποία όσοι άνθρωποι δεν σχηματίζουν ζευγάρι καταδιώκονται, εξορίζονται και μετατρέπονται σε ζώα…
Ο Γιάννης Οικονομίδης (Σπιρτόκουτο,2003,  Η ψυχή στο στόμα,2006, Μαχαιροβγάλτης, 2009, Μικρό ψάρι, 2013) κάνει ένα σινεμά σκληρού ρεαλισμού, δυνατό κι επιθετικό, που αμφισβητεί τα κοινώς παραδεκτά κοινωνικά πράγματα, με ένταση και εικαστική δύναμη στη λιτή εικόνα του και σκληρό, αθυρόστομο λόγο. Το 2013 σκηνοθέτησε το στιβαρό κοινωνικό γκαγκστερικό  φιλμ Το μικρό ψάρι. Πρόκειται για μια δυνατή, ατμοσφαιρική και υποβλητική αστυνομική ταινία, επικεντρωμένη στους ανθρώπους, ανθρώπους του περιθωρίου και του υποκόσμου. Μια ταινία ώριμη από αισθητική, δραματική, νοηματική, κοινωνική και ηθική άποψη. Βασισμένη στην εκφραστικότητα που έχουν οι εικόνες, οι σοφά επιλεγμένοι χώροι, οι πράξεις και τα λόγια των προσώπων (το βρισίδι τους έχει και μουσικότητα και σημασία). Τα πλάνα είναι λειτουργικότατα στην εικαστικότητά τους. Οι χαρακτήρες των κακοποιών που άγονται και φέρονται στην ιστορία, με κρυμμένα τα κίνητρα και τις επιδιώξεις τους, είναι πειστικοί. Από τις ενέργειές τους συνάγεται το κυνήγι του εύκολου κέρδους, η απάτη και η πρόστυχη λαμογιά που ταλανίζουν τη σύγχρονη Ελλάδα.
Ο Πάνος Κούτρας  σκηνοθέτησε το 2009 την ακραία, δυνατή και δραματική ταινία Στρέλα, πάνω στον κόσμο των ομοφυλόφιλων και των τραβεστί, που αντιστρέφει κατά κάποιο τρόπο το οιδιπόδειο σύμπλεγμα και δίνει μια ομοφυλόφιλη εκδοχή του: παρουσιάζει ως κεντρικό ήρωα ένα νεαρό τρανσέξουαλ που αναζητεί τον φυλακόβιο πατέρα του όταν βγαίνει από τη φυλακή και κάνει έρωτα μαζί του (μιας και εδώ ο πατέρας αποτελεί αντικείμενο της επιθυμίας του και όχι η μητέρα του, όπως συμβαίνει στο κλασικό οιδιπόδειο σχήμα).
Το γκροτέσκο και το κωμικό υπάρχει στη ματιά του Κούτρα ακόμη και στην πρώτη ταινία του, την Επίθεση του γιγαντιαίου μουσακά (1999). Η Επίθεση του γιγαντιαίου μουσακά είναι μια κοινωνική σάτιρα με διαστάσεις φανταστικού κινηματογράφου και έξυπνα σπέσιαλ εφέ, που κατάφερε να γίνει cult. Ο Κούτρας σκηνοθέτησε επίσης, το 2004, το στιλίστικο οικογενειακό μελόδραμα Αληθινή ζωή.
Το 2014 δημιούργησε την ταινία αναζήτησης ταυτότητας, επώδυνης ενηλικίωσης και περιπλάνησης στον ελλαδικό χώρο, Xenia, με ένα καλοκουρδισμένο σενάριο, δικό του και του Π. Ευαγγελίδη. Πρόκειται για ένα πραγματικά καλό κοινωνικό φιλμ χαρακτήρων, πάνω σε δύο νεαρούς ελληνοαλβανούς, δυο αδέλφια (ο ένας νεαρός ομοφυλόφιλος), σε αναζήτηση του εξαφανισμένου στη Β. Ελλάδα, και σκοτεινού, Έλληνα πατέρα τους, για να τους δώσει την ελληνική ιθαγένεια και χρήματα. Το φιλμ πραγματεύεται το θέμα της διαφορετικότητας, την αφέλεια κι αγριότητα της εφηβείας και την ωρίμανση. Είναι αστείο, συναισθηματικό, σκληρό και ταυτόχρονα γλυκό, ανάλαφρο, περιπετειώδες και έντονα σωματικό. Αναφέρεται στην ομοφυλοφιλία και είναι φιλμ ποπ (εξ ου οι αναφορές στην Ιταλίδα τραγουδίστρια Πάτυ Πράβο). Το Xenia είναι η καλύτερη, ωριμότερη και πιο ισορροπημένη σεναριακά και σκηνοθετικά ταινία του ταλαντούχου Κούτρα. Έχει αμεσότητα, χιούμορ, αυθορμητισμό και ρεαλισμό, και αποφεύγει το υπερβολικά σοβαρό στιλιζάρισμα της Αληθινής ζωής.
Ο Αλέξανδρος Αβρανάς, με εικαστικές καταβολές που περνούν στο κινηματογραφικό έργο του, σκηνοθέτησε το 2008 το φροντισμένο από εικαστική άποψη, υπερστυλιζαρισμένο, αφαιρετικό και με ισχνή μυθοπλασία, Without. Το 2013 γύρισε το Miss Violence, δυνατή, ερεβώδη και σοκαριστική ταινία για την ενδοοικογενειακή, ψυχολογική, σωματική και σεξουαλική βία που κρύβεται πίσω από την καλογυαλισμένη βιτρίνα της ελληνικής αγίας οικογένειας. Σε πρώτη προσέγγιση μπορούμε να ορίσουμε το Miss Violence ως ένα οικογενειακό δράμα, σκηνοθετημένο ταυτοχρόνως παγερά, ρεαλιστικά και ελλειπτικά, σε μια εύθραυστη ισορροπία. Το Miss Violence είναι στιβαρό, με ισχυρό, τολμηρό σενάριο και στερεή σκηνοθεσία, που ελέγχει επίμονα το χώρο του διαμερίσματος της οικογένειας των κρυμμένων σεξουαλικών εγκλημάτων, καθορίζοντας αυστηρά την έκφραση της βίας και τα περάσματα από δωμάτιο σε δωμάτιο, μέσα από πόρτες και λογιών-λογιών περάσματα στο χώρο, μέσα και έξω από το σπίτι, παντού όπου καραδοκεί η απειλή. Ο Αβρανάς, δημιουργώντας μια ασφυκτική ατμόσφαιρα, κατορθώνει να φτιάξει μια εφιαλτική και πνιγηρή ταινία. Παρουσιάζει αμείλικτα και ψυχρά την αδυσώπητη εφαρμογή της πειθαρχίας και την οικογενειακή σεξουαλική βία του παππού-πατέρα αφέντη-βιαστή-προαγωγού-τέρατος...
Η Αθηνά Ραχήλ Τσαγγάρη το 2000 σκηνοθέτησε το «διαφορετικό» φιλμ Η διαρκής αναχώρηση της Πέτρα Γκόινγκ (Ελλάδα-ΗΠΑ), ταινία με ατμόσφαιρα που θυμίζει αντεργκράουντ και Σαντάλ Ακερμάν. Το 2010 γύρισε το Attenberg. Το Attenberg περιγράφει με κλινική, σχεδόν βιολογική ματιά, τη γυναικεία φιλία και το ξύπνημα της γυναικείας σεξουαλικότητας, παράλληλα με την έλευση του θανάτου (του πατέρα της κοπέλας που είναι η ηρωίδα). Παρακολουθούμε, δηλαδή, στο φιλμ, το ξεκίνημα της ενήλικης ζωής, την αφύπνιση του έρωτα, και το τέλος, το πλησίασμα του θανάτου. Η Τσαγγάρη περιγράφει τις πράξεις μα και τα συναισθήματα των ηρώων της με ηθελημένα ψυχρό και διαυγή τρόπο, με έναν τρόπο που να μπορεί να διατηρεί την απόσταση της κλινικής παρατήρησης, μα και να αναδεικνύει διακριτικά τα συναισθήματα των προσώπων. Το 2014 γύρισε το Chevalier, σε ένα σκάφος, με τους Σάκη Ρουβά, Γ.Κέντρο, Β.Μουρίκη και Μ.Παπαδημητρίου.
Ο Σύλλας Τζουμέρκας αφηγείται τις μυθοπλασίες του με αποσπασματικό και μη γραμμικό τρόπο, δίνοντας αρχικά στο θεατή ένα κουβάρι που του το ξεμπερδεύει σταδιακά. Στην πρώτη ταινία του Χώρα προέλευσης (2010), το παρατραβάει ως προς τα πρόσωπα της μυθοπλασίας, ο θεατής δυστυχώς χρειάζεται πολλή ώρα για να καταλάβει ποιος είναι ποιος και τι κάνει. Το αφηγηματικό τοπίο αργεί πολύ να ξεδιαλύνει… Και η παράλληλη δράση της εξήγησης στους μαθητές από τη δασκάλα, του «Ύμνου στην ελευθερία» του Δ.Σολωμού, και των εικόνων των επεισοδιακών, βίαιων διαδηλώσεων στην Αθήνα, αφήνει ένα ελαφρύ, διακριτικό μα και ζαλιστικό άρωμα περίτεχνης «δημαγωγίας». Στο Η έκρηξη (2014), η αφήγηση απλά παίζει με το μοντάζ και τη μετακίνηση στο χρόνο: μια πηγαίνει προς τα πίσω και μια προς τα εμπρός, αλλά οι χαρακτήρες είναι ευτυχώς κατανοητοί. Στο θετικά συγκαταλέγονται πως ο σκηνοθέτης γνωρίζει να κινηματογραφεί και να φτιάχνει λειτουργικά κι εκφραστικά πλάνα, καθώς και πως ασχολείται με το περιβάλλον και τα κοινωνικά προβλήματα των προσώπων, πως οι ιστορίες του αναφέρονται στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα.
Ο Αργύρης Παπαδημητρόπουλος το 2010 έφτιαξε το πολύ φρέσκο κοινωνικό φιλμ Wasted youth (σε συσκηνοθεσία Γιαν Φόγκελ) που χρησιμοποιεί και την επικαιρότητα, έχοντας σαν θέμα την αιματηρή, μοιραία και φονική συνάντηση ενός ανέμελου, «εξεγερμένου» εφήβου με έναν βουλιαγμένο στα ψυχολογικά του προβλήματα, αστυνόμο. Δροσερός και εύστοχος ρεαλισμός, άμεση κινηματογράφηση, στυλ που θυμίζει ντοκιμαντέρ. Επίσης, γύρισε το 2008 την αστυνομική κωμωδία Banκ bang και το 2014 το Suntan.

Ενδιαφέρουσες ταινίες μυθοπλασίας έχουν κάνει τα τελευταία χρόνια και οι Έκτορας Λυγίζος (Το αγόρι τρώει το φαγητό του πουλιού, 2012), Κωνσταντίνα Βούλγαρη (Valse sentimental, 2007, Συγχαρητήρια στους αισιόδοξους;, 2012), Ελίνα Ψύκου (Η αιώνια επιστροφή του Αντώνη Παρασκευά, 2013), Γιώργος Γκικαπέππας (Η πόλη των παιδιών, 2012), Γιώργος Κωνσταντάτος (Luton, 2013), Αθανάσιος Καρανικόλας (Στο σπίτι, 2014 και ορισμένες γερμανικές ταινίες), Αλέξης Αλεξίου (Ιστορία 52, 2008, Τετάρτη 04:45 , 2014), Σπύρος Σταθουλόπουλος (PVC-1, κολομβιανή ταινία του 2007 και Μετέωρα, 2013), Γιώργος Γεωργόπουλος (Tungsten, 2010), The Callas (ήτοι οι Λάκης και Άρης Ιωνάς: Lustlands, 2013), κ.α…. 




Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Κίμων Χατζημπίρος: Ύστατος πόρος: Η πράσινη και ψηφιακή μετάβαση είναι μια πρόταση για το μέλλον.

Βάσω Κιντή: Παραιτούμαι από μέλος της ΚΕ και αποχωρώ από το κόμμα της Δημοκρατικής Αριστεράς

Κίμων Χατζημπίρος: Ατελέσφορη Οικολογία