Θόδωρος Σούμας: Το σινεμά του Αντρέι Ταρκόφσκι

Το σινεμά του Αντρέι Ταρκόφσκι

του Θόδωρου Σούμα

Το φετεινό Πανόραμα Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου, εμψυχωμένο κι οργανωμένο όπως κάθε χρονιά, από τον αειθαλή Νίνο Μικελίδη, περιλαμβάνει ένα αξιόλογο αφιέρωμα στο μεγάλο μεταφυσικό κινηματογραφιστή. Οι ταινίες του Ρώσου ποιητή του σινεμά που προτιμώ είναι ο Αντρέι Ρουμπλιόφ (1969), το Στάλκερ (1978), το Σολάρις (1972) και Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν (1962). Μάλλον δεν μου αρέσουν πάρα πολύ οι εντονότερα λυρικές ταινίες του. Βλέποντας προσεκτικά Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν, τον Αντρέι Ρουμπλιόφ, το Σολάρις και το Στάλκερ, αντιλαμβανόμαστε ότι στα φιλμ του Ρώσου μεταφυσικού πραγματοποιείται μια μεγαλειώδης και συνάμα ταπεινή, στοχαστική, περιπετειώδης, και κάπως μελαγχολική πορεία αναζήτησης. Η διαδρομή αυτή παίρνει σάρκα και οστά και διαγράφεται με διαφορετικό τρόπο από φιλμ σε φιλμ. Το σαγηνευτικό μα και οδυνηρό, επικίνδυνο ταξίδι εξερεύνησης, η ταρκοφσκική έρευνα με σκοπό την αλήθεια, τη δημιουργία και την αρετή, ξεκινούν συνήθως από το στατικό κι ενδεχομένως αλλοτριωμένο σήμερα. Το σήμερα είναι συχνά επώδυνο, βαλτωμένο σε μια άθλια πραγματικότητα, βλέπε την αρχική εικόνα του κόσμου στα Παιδικά χρόνια του Ιβάν (ο φριχτός πόλεμος ενάντια στους ναζί κατακτητές) και στο Σολάρις.

Η πορεία αναζήτησης προχωρά επίπονα, μέσα από δοκιμασίες, είναι κυρίως πνευματική πορεία, παρόλο που έχει μια μαγευτική και πλούσια, εξωτερικά, εικόνα. Οδεύει προς το αλλού, το επέκεινα και το διαφορετικό, προς έναν ιδιαίτερο τόπο και χρόνο. Αυτό γίνεται φανερό στον καινούργιο κόσμο που μας αποκαλύπτεται στο Σολάρις και το Στάλκερ. Και πρόκειται για μια αληθινή αποκάλυψη, ακόμη και με τη θρησκευτική έννοια.

Ο σκοπός του ταξιδιού, ο άλλος τόπος, είναι συνυφασμένος με έναν μελλοντικό, απώτερο χρόνο. Έναν διευρυμένο, διεσταλμένο χρόνο ο οποίος βρίσκεται υπό διερεύνηση. Αυτό είναι, επίσης, αισθητό στον Αντρέι Ρουμπλιώφ ως πέρασμα του χρόνου που καταλήγει στην ωρίμανση του αγιογράφου Ρουμπλιώφ, ο οποίος αποφασίζει να εξέλθει από την απραξία του και να ξαναζωγραφίσει. Το κινηματογραφικό σύνολο φωτίζεται μέσα από την ιδιόμορφη και ευφάνταστη ποιητική του Ταρκόφσκι. Η αισθητική της ποίησής του είναι ελεγειακή και ιερατική. Το επέκεινα, ο διαφορετικός τόπος, βρίσκεται στον μελλοντικό, υπό αναζήτηση, απώτερο χρόνο. Λούζονται μαζί από μια μεταφυσική αύρα, από ένα μυστικιστικό κλίμα, φορτισμένοι και φορτωμένοι με μεταφυσικές σημασίες.

Η μεταφυσική σύλληψη, από τον Ταρκόφσκι, αυτού του εξαιρετικού, διαφορετικού κόσμου που αποτελεί τον ουτοπικό σκοπό του αλησμόνητου ταξιδιού, έχει σχέση με το άλογον, το ανορθολογικό και το μυστικισμό· με τις ταρκοφσκικές αξίες της αγάπης, της χάρης, της πίστης και της πνευματικής φώτισης· τις ηθικές, θρησκευτικές και μεταφυσικές αξίες του. Το μεταφυσικό επέκεινα, οι αξίες, αναζητήσεις και στόχοι του σκηνοθέτη, που σχετίζονται με την ποιητική σύλληψη των πραγμάτων εκ μέρους του, συναντώνται σε όλα τα φιλμ του.

Από την άλλη μεριά, ένας από τους επιστήμονες του Σολάρις μας λέει ότι δεν χρειαζόμαστε άλλους κόσμους, χρειαζόμαστε έναν καθρέφτη (βλέπε την ομώνυμη ταινία του Ταρκόφσκι). Αγωνιζόμαστε για επαφή, αλλά δεν τη βρίσκουμε. Χρειαζόμαστε τον άνθρωπο και την αγάπη. Πρόκειται για την άλλη, την ανθρωπιστική πλευρά της προβληματικης και ηθικής του Ταρκόφσκι.

Στο Σολάρις, μια ταινία επιστημονικής φαντασίας υπαρξιακών και φιλοσοφικών προεκτάσεων, καθαρά ταρκοσφσκική παρά τα λεγόμενα διαφόρων σχολιαστών, η περιπετειώδης εξερεύνηση, που ενίοτε γίνεται εφιάλτης, ξεκινά από τη Γη. Σκοπός της, η διαλεύκανση ενός μυστηρίου σε ένα επανδρωμένο με επιστήμονες διαστημικό σταθμό, πάνω από ένα μακρινό πλανήτη. Το δρομολόγιο μέχρι την ανακάλυψη της «αλήθειας» είναι γεμάτο εμπόδια. Μιας αλήθειας που αφορά στις αναμνήσεις, τις επιθυμίες, το υποσυνείδητο αλλά και τον ορίζοντα της συνείδησης του ανθρώπου, σε αναζήτηση της ταυτότητας και της υπαρξιακής διάστασής του.

Ο γεμάτος ανεξέλεγκτη απ’τους ανθρώπους ενέργεια, ζωντανός ωκεανός του πλανήτη, επηρεάζει το μυαλό των ηρώων, τα οράματα, τις παραστάσεις τους, τους υποσυνείδητους πόθους και τις ροπές τους. Τα μετατρέπει σε «πραγματικά» πλάσματα και ολοζώντανες ανθρώπινες φιγούρες, που αντανακλούν και ενσαρκώνουν αυτούς τους πόθους. Για παράδειγμα, σε ένα χαρακτηριστικό πλάνο, ο ήρωας  βρίσκεται, ή φαντάζεται ότι βρίσκεται, χάρη στην επενέργεια της νοητικής δύναμης του ωκεανού, δίπλα στη νεκραναστημένη γυναίκα του.

Στο Σολάρις, ο Ταρκόφσκι μάς λέει πως χάσαμε την αίσθηση του κόσμου που είχαν οι αρχαίοι άνθρωποι. Ρωτάμε μάταια, αδιάκοπα, γιατί; για ποιο λόγο; Αναρωτιόμαστε, ποιο είναι το νόημα της ζωής; Όμως οι ευτυχισμένοι άνθρωποι που ζουν πλήρως τη ζωή, δεν θέτουν αυτό το ερώτημα. Η διαφύλαξη μιας απλής, ανθρώπινης αξίας προϋποθέτει μυστήριο, υποστηρίζει ο στοχαστής δημιουργός. Προϋποθέτει το μυστήριο της ευτυχίας, της αγάπης και του θανάτου.

Πρόκειται για μια οραματική και ενορατική ταινία που προσεγγίζει με φαουστικό τρόπο το θάνατο και την ανθρώπινη επιθυμία για αθανασία. Που ταξιδεύει αληθινά ως ένα μεταφυσικό επέκεινα, μα, ίσως και για να ξεγελάσει τις πάλαι ποτέ πολιτιστικές σοβιετικές αρχές, κρύβεται πίσω από τη μάσκα της επιστημονικής φαντασίας. Και παρ’όλα αυτά αναζητά με μυστικισμό, νέα θαύματα, το αλλού, τον ου τόπον.

Η δύσβατη διαδρομή στα Παιδικά χρόνια του Ιβάν διαγράφεται για τον αγωνιστή, μικρό έφηβο, μέσα από τους επικίνδυνους σκοπέλους της πολεμικής σύρραξης και του πατριωτικού αντάρτικου. Αλλά, ας μη ξεγελιόμαστε, η άποψη και η σύνθεση είναι ίδια με τις άλλες ταινίες του δημιουργού. Η αναζήτηση είναι κι εδώ κατά βάθος υπαρξιακή, ο μικρός αναζητά τον εαυτό του αλλά και ένα νέο κόσμο, κι έχει φαντασιώσεις και όνειρα που βασίζονται στις αναμνήσεις του, όπως ο κεντρικός ήρωας του Σολάρις.

Στον επιβλητικό και σαγηνευτικό Αντρέι Ρουμπλιόφ, το ταξίδι του ομώνυμου μεγάλου Ρώσου αγιογράφου από εποχή σε εποχή και σε διάφορους τόπους, έτσι όπως το σκηνοθετεί ο Ταρκόφσκι, γίνεται καθαρά πνευματικό. Μαζί με τον ζωγράφο Ρουμπλιόφ περιπλανόμαστε ανά τον κόσμο σε αναζήτηση της αρετής και του καλού,  της καλλιτεχνικής έμπνευσης και φώτισης, της σπουδαίας καλλιτεχνικής δημιουργίας, Στο τέλος του φιλμ, η μυστική δημιουργία είναι η δυσκολότατη κατασκευή της τεράστιας χάλκινης καμπάνας από έναν νεαρούλη -τον νέο που υποδυόταν μικρότερος τον Ιβάν- που διατείνεται ότι γνωρίζει το μεγάλο μυστικό της. Το ερέθισμα από το έργο αυτό, την επική κατασκευή της καμπάνας, ωθεί τον Ρουμπλιώφ να ξαναρχίσει να ζωγραφίζει.

Η συνολική, υλική, γήινη και κυρίως πνευματική πορεία ξεδιπλώνεται, στο Αντρέι Ρουμπλιόφ, με σκηνοθετική αισθητική τελειότητα και μεγάλες, υποβλητικές μορφοπλαστικές χειρονομίες. Αν και είναι κινηματογραφικές, είναι ανάλογες των ζωγραφικών πινελιών του ζωγράφου. Η διαδρομή προς τη δημιουργικότητα, την έμπνευση και την καλωσύνη, είναι γεμάτη πειρασμούς, ερεθίσματα, ρίσκα, ανακαλύψεις και θεϊκές αποκαλύψεις.