Κίμων Χατζημπίρος: Φύση τροποποιημένη

 από το books' Journal (Νοεμβρίου 2016)

Είναι  η φύση τέλεια; Η  ωραιότητα και η αρμονία μήπως κρύβουν και ατέλειες; Το ανόργανο Σύμπαν δείχνει άψογη λειτουργία, η ζωντανή φύση του πλανήτη μας όχι απολύτως. Π.χ. στο βιογεωχημικό κύκλο του φωσφόρου, η ανακύκλωση δεν είναι εξασφαλισμένη, εγκυμονώντας μόνιμο κίνδυνο ολικής κατάρρευσης της Βιόσφαιρας. Η φύση, επιλέγοντας το φώσφορο ως στοιχείο ζωτικό για τους οργανισμούς, πήρε σημαντικό ρίσκο. Ο «τέλειος σχεδιασμός» απουσιάζει, απλώς η «σοφία» της ζωντανής φύσης οφείλεται στη συσσωρευμένη εμπειρία εξέλιξης εκατομμυρίων χρόνων, όπου τυχαίες ευκαιρίες γίνονται επιτυχημένοι οργανισμοί μέσα από την αναγκαιότητα της φυσικής επιλογής.

Η ιδέα της ιερής φύσης ικανοποιεί κάποια κρυμμένη πτυχή του ανθρώπινου πνεύματος. Ο προ-επιστημονικός τρόπος σκέψης ερμήνευε τη φύση τελεολογικά, κάποιες μεταμοντέρνες απόψεις αναδιπλώνονται προς μυστικισμούς και προκαταλήψεις. Η θετική θεώρηση θέτει τη ζωντανή φύση στο πλαίσιο μιας μηχανιστικής αντίληψης για όλο το Σύμπαν, με βάση τις υλιστικές προσεγγίσεις φυσικής και βιολογίας. Η ιερότητα της φύσης δεν είναι απαραίτητη σε μια ηθική ευθύνης του ανθρώπου, υποχρεωτικής λόγω αυξανόμενης ισχύος του. Η υπεύθυνη διαχείριση και διατήρηση της φύσης εναρμονίζεται με την ανθρωποκεντρική στάση, αρκεί ο ωφελιμισμός να διευρυνθεί για να περιλάβει, πέρα από τα υλικά συμφέροντα, αξίες της φύσης, όπως αισθητικές, που δεν είναι μεν εγγενείς αλλά ούτε και ανθρωποκεντρικές με στενή έννοια.

 

Γενετική μηχανική

Οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί (ΓΤΟ) είναι μια μεγάλη τεχνολογική καινοτομία και η επιφυλακτικότητα της κοινής γνώμης απηχεί προαιώνιους φόβους απομάκρυνσης από τη φυσικότητα. Θέτουν όμως και δύσκολα ερωτήματα: Αποτελούν κίνδυνο για το περιβάλλον ή την ανθρώπινη υγεία; Μπορούν να λύσουν το διατροφικό πρόβλημα; Εξυπηρετούν τους αγρότες ή μόνο τις μεγάλες εξειδικευμένες εταιρείες; Η δημόσια συζήτηση, με αφετηρία το φοβικό κλίμα της εποχής των «τρελών αγελάδων», συνεχίζεται έντονη.
Με τη γενετική μηχανική, ο άνθρωπος εισάγει ή τροποποιεί το DNA ή πρωτεϊνες οργανισμών για να πετύχει την έκφραση ενός νέου χαρακτηριστικού ή να αλλάξει ένα υπάρχον γενετικό χαρακτηριστικό τους. Συγκεκριμένα, παίρνει DNA από γονίδιο οργανισμού-δότη και το εισάγει στα κύτταρα ενός οργανισμού-αποδέκτη, ώστε να ενσωματωθεί στο γονιδίωμά του. Η φύση έχει προηγηθεί. Συχνές είναι οι μεταφορές γονιδίων μεταξύ ειδών και οι σχηματισμοί υβριδίων, η γενετική ρύπανση είναι παλιό φυσικό φαινόμενο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα: πριν περίπου 5 εκατομμύρια χρόνια, ένα έντομο τσίμπησε φυτό άγριου καπνού και μετέφερε γονίδια ενός ιού, φτιάχνοντας ένα προϊόν φυσικής γενετικής μηχανικής από το οποίο έχουν προέλθει οι σημερινές καλλιέργειες καπνού. Το 1/3 των σημερινών φυτικών ειδών έχουν εξελιχθεί από γόνιμα φυσικά υβρίδια. Ο άνθρωπος, από τότε που εξημέρωσε φυτά και ζώα, τα τροποποιεί με συμβατικές μεθόδους (διασταυρώσεις, υβριδισμοί), φτιάχνοντας οργανισμούς πολύ διαφορετικούς από τους προγόνους τους. Η γενετική μηχανική αναπτύχθηκε από τη δεκαετία του 1970. Οι βελτιώσεις επιτυγχάνονται με την εισαγωγή ή τροποποίηση ορισμένων χαρακτηριστικών που δεν γίνεται με παραδοσιακές τεχνικές. Από τη δεκαετία του 1980 οι βιολόγοι τη χρησιμοποίησαν σε φυτά για να επιτύχουν την έκφραση χαρακτηριστικών, όπως αντοχή σε παράσιτα και ασθένειες, μεγαλύτερη διάρκεια ζωής των φρούτων, υψηλότερο περιεχόμενο σε βιταμίνες κ.λπ. Εξ αιτίας διαφόρων επιστημονικών, οικονομικών, κοινωνικών και νομοθετικών λόγων, τα περισσότερα χαρακτηριστικά και ποικιλίες των ΓΤΟ που δημιουργήθηκαν δεν έχουν φθάσει σε εμπορική φάση. Τα κυριώτερα γενετικά τροποποιημένα χαρακτηριστικά που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα είναι δύο: ανθεκτικότητα σε ολικά ζιζανιοκτόνα και παραγωγή τοξινών για έντομα. Κάποια άλλα χαρακτηριστικά, όπως αντίσταση σε συγκεκριμένους ιούς ή μειωμένο μαύρισμα μήλου ή πατάτας, έχουν εισαχθεί σε λίγες καλλιέργειες. Οι εμπορικές εφαρμογές αφορούν προς το παρόν λιγότερες από 10 ευρέως διαδεδομένες καλλιέργειες, όπου έχουν μειωθεί σημαντικά το ξεχορτάριασμα με το χέρι και η χρήση ζιζανιοκτόνων ή εντομοκτόνων. Οι πιο κοινές καλλιέργειες με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα και έντομα ή και τα δύο είναι η σόγια (ΗΠΑ, Αργεντινή, Βραζιλία), το βαμβάκι (Ινδία, Κίνα, ΗΠΑ), το καλαμπόκι (ΗΠΑ, Αργεντινή, Βραζιλία) και η ελαιοκράμβη με 83%, 75%, 29% και 24% των αντίστοιχων καλλιεργούμενων εκτάσεων. Στην Ευρώπη καλλιεργείται μόνο λίγο καλαμπόκι (Ισπανία), χρησιμοποιούνται όμως ΓΤΟ για διατροφή ζώων. Πρακτικά 4 φυτά σε 5 χώρες και λίγες μεγάλες επιχειρήσεις συνιστούν τις εμπορικές εφαρμογές των ΓΤΟ. Το έτος 2015 αντιστοιχούσαν περίπου στο 12% των παγκόσμιων καλλιεργειών. Ο συγκεντρωτισμός διευκολύνει την εφαρμογή κανόνων, τα κέρδη των εταιρειών αλλά και τις δυνατότητές τους να επενδύουν σε επιστημονική έρευνα.

Αγροτική παραγωγή, υγεία, περιβάλλον, τεχνολογία

Ο σημερινός αγρότης, πλην του βιοκαλλιεργητή, είναι έντονα εξαρτημένος από τεχνολογία μηχανική, ηλεκτρική, χημική ή γενετική. Οι ΓΤΟ αυξάνουν τις δυνατότητες της αγροτικής παραγωγής, μειώνοντας τις ζημιές από παράσιτα, καθώς και τη χειρωνακτική εργασία. Π.χ. η απομάκρυνση των ζιζανίων κοστίζει σημαντικά αν γίνει χειρωνακτικά ή με συμβατικά ζιζανιοκτόνα, ενώ οι ΓΤΟ αντέχουν το ολικό ζιζανιοκτόνο, που είναι φθηνότερο, πιο αποτελεσματικό και ρυπαίνει λιγότερο το περιβάλλον. Έτσι, φέρνουν  αμοιβαίο όφελος στις εταιρείες και στους αγρότες. Ενδεχομένως, το κέρδος των ευκατάστατων αγροτών είναι μικρότερο, αφού έχουν την οικονομική άνεση να χρησιμοποιούν άφθονα φυτοφάρμακα, ενώ είναι μεγαλύτερο στις φτωχές χώρες, όπου οι οικονομικές δυνατότητες είναι περιορισμένες.

Η σημερινή αγροτική παραγωγή συχνά πραγμοτοποιείται ανεξέλεγκτα, αποτελώντας ένα από τους σημαντικότερους παράγοντες υποβάθμισης του περιβάλλοντος: ρύπανση από λιπάσματα, φυτοφάρμακα και άλλα χημικά, μεταφορά τοξικών ουσιών σε τρόφιμα, εξάντληση υδατικών πόρων, αποδασώσεις, αποστραγγίσεις υγροτόπων, αλλοίωση εδαφών, απώλειες βιοποικιλότητας, επιτάχυνση της κλιματικής αλλαγής. Σε πολλές χώρες, π.χ. Γαλλία ή Ελλάδα, τα αναλυτικά στοιχεία για τα αγροχημικά αποτελούν ταμπού. Οι επιπτώσεις των ΓΤΟ σε υγεία και περιβάλλον μπορούν θεωρητικά να αφορούν διείσδυση βλαβερών ουσιών σε τροφικές αλυσσίδες, πρόκληση αλλεργιών, διάδοση αντοχών σε αντιβιοτικά, δημιουργία και εξάπλωση άγριων φυτών προικισμένων με προνομιακές ιδιότητες κ.λπ. Ωστόσο, η διακινδύνευση της υγείας αγροτών και καταναλωτών εκτιμάται μικρότερη σε σύγκριση με αυτήν από τη χρήση αγροχημικών, αντιβιοτικών και άλλων ουσιών σε καλλιέργειες, εκτροφές ή νοσοκομεία. Δεδομένου ότι η φυσική διατροφή έχει σταματήσει εδώ και αιώνες και, προφανώς, δεν αποτελεί ρεαλιστική προοπτική για το μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού, ενώ η εμμονή στις χημικές μεθόδους εντατικής γεωργίας και κτηνοτροφίας είναι επικίνδυνη, η ανάπτυξη στο ορατό μέλλον της παραγωγής τροφίμων από συνδυασμούς ΓΤΟ και βιολογικών τεχνικών φαίνεται ελπιδοφόρα.

Τα τρόφιμα από ΓΤΟ έχουν δοκιμασθεί επί 25 χρόνια στην πράξη. Περιπτώσεις βλάβης της υγείας από χρήση προϊόντων γενετικής μηχανικής δεν είναι γνωστές. Ένα προϊόν από ΓΤΟ, η βιομηχανική ινσουλίνη, παρήχθη με μεταφορά του κατάλληλου ανθρώπινου γονιδίου σε βακτηρίδια και χρησιμοποιείται μαζικά από τους διαβητικούς, χωρίς αρνητικές αντιδράσεις. Οι ειδικοί δεν ανησυχούν τόσο για ανθρώπους που τρέφονται με ΓΤΟ, όσο για τη διαφυγή και ενδεχόμενη εξάπλωση στο περιβάλλον γονιδίων με εξελικτικό πλεονέκτημα ή για τη δημιουργία, μέσω φυσικής επιλογής, ανθεκτικών ποικιλιών παρασίτων ή για διατάραξη ισορροπιών φυσικών πληθυσμών. Μια αποτελεσματική αντιμετώπιση του κινδύνου διάδοσης ΓΤΟ στη φύση είναι η στειρότητα των σπόρων τους. Η τεχνική αυτή, πέρα από το περιβάλλον, προστατεύει το κέρδος της εταιρείας και τις ερευνητικές επενδύσεις της. Ωστόσο, προκαλεί αντιδράσεις στους αγρότες που διεκδικούν το παραδοσιακό δικαίωμα να φυτεύουν ένα μέρος από τους παραγόμενους σπόρους και αισθάνονται  απειλή από τη βιομηχανία όταν πουλάει ακριβούς σπόρους που δεν αναπαράγονται.
Υπάρχουν τεχνολογικές δυνατότητες βελτίωσης της αγροτικής παραγωγής χωρίς επιβάρυνση του περιβάλλοντος, με έξυπνους αυτοματισμούς και αξιοποίηση της μετεωρολογίας, τεχνικές εξοικονόμησης ενέργειας, νερού και αγροχημικών, οργανική γεωργία και βιολογική καταπολέμηση, καθώς και με γενετικές τροποποιήσεις. ΓΤΟ ανθεκτικοί σε έντομα, μήκυτες, ιούς και βακτηρίδια μπορούν να προσφέρουν σημαντικά στο περιβάλλον και στην υγεία αφού χρειάζονται λιγότερα φυτοφάρμακα. Αντίθετα, ΓΤΟ ανθεκτικοί σε ζιζανιοκτόνα ή σχεδιασμένοι για επιθυμητό μέγεθος, σχήμα ή χρώμα, εξυπηρετούν κυρίως παραγωγικούς και εμπορικούς στόχους. Πάντως, το κοινωνικό ενδιαφέρον για το περιβάλλον διαφέρει ανάμεσα στις περισσότερο ή τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες, γενικά όμως όλοι ενδιαφέρονται για οφέλη ορατά στον καταναλωτή. Θα ήταν πιο αποδεκτή από τις κοινωνίες μια επόμενη γενιά ΓΤΟ, που θα εξασφάλιζε καλύτερη ποιότητα τροφίμων και περιβάλλοντος. Π.χ. μελλοντικοί ΓΤΟ, ικανοί να απορροφούν άζωτο από την ατμόσφαιρα και να χρειάζονται λιγότερα λιπάσματα ή να έχουν μικρότερες ανάγκες σε νερό και να είναι ανθεκτικοί στην ξηρασία ή να είναι εμπλουτισμένοι σε θρεπτικά συστατικά ή να φέρουν ειδικές βελτιώσεις, όπως πατάτα που παράγει λιγότερη καρκινογόνο ακρυλαμίδη όταν ψήνεται σε ψηλή θερμοκρασία. Με νέες πειραματικές τεχνικές που θα βελτιώνουν τα γονίδια των οργανισμών αντί να εισάγουν ξένα, εκτιμάται ότι οι αντιδράσεις από Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις θα μειωθούν.

Κίνδυνοι και φόβοι

Εύκολα διατυπώνονται ανησυχίες για τους ΓΤΟ, η διερεύνηση όμως των επιδράσεων στην υγεία είναι πολύπλοκη και αβέβαιη. Η προεκτίμηση πραγματοποιείται με πολλές και μακροχρόνιες δοκιμές. Για τα αλλεργιογόνα, που είναι πρωτεϊνες ή προϊόντα αποδόμησης πρωτεϊνών, γίνεται σύγκριση ομοιότητας με τις νέες πρωτεϊνες των ΓΤΟ. Τα τεστ με πειραματόζωα έχουν αδυναμίες. Η διαπίστωση αν το γάλα, τα αυγά, το κρέας ή το μέλι κ.λπ. προέρχονται από ζώο που έχει τραφεί με ΓΤΟ δεν είναι δυνατή. Οι  μικρές ή μακροπρόθεσμες επιδράσεις δύσκολα εντοπίζονται, άρα οι ασφαλείς κανονισμοί θα αργήσουν. Από την άλλη, η χημική αγροτική παραγωγή προκαλεί αναμφισβήτητους κινδύνους. Ούτε καν η φυσική διατροφή δεν είναι αθώα. Περίπου 1-2% των ενηλίκων και 6% των παιδιών είναι αλλεργικοί σε τρόφιμα (οστρακόδερμα, καρύδια, αυγά, ψάρια, γάλα, αραβικά φυστίκια, σόγια, σιτάρι κ.λπ.). Η ικανοποίηση της κοινωνικής ανάγκης για μέγιστη προφύλαξη απαιτεί διαχείριση της αποδεκτής διακινδύνευσης, με επιστημονικούς και πολιτικούς μηχανισμούς εγγυήσεων. Για να καθησυχάσουν οι φόβοι απαιτείται βραχυπρόθεσμα η εφαρμογή αυστηρών ορίων ασφαλείας, σύμφωνα με την αρχή  «ελευθερία παραγωγής ή κατανάλωσης ΓΤΟ χωρίς βλάβη του περιβάλλοντος ή παραδοσιακών και ποιοτικών καλλιέργειών». Αν επιτραπούν στην Ευρώπη τα τρόφιμα με ΓΤΟ, η επιλογή θα γίνεται από τον καταναλωτή, με ετικέτα «χωρίς ΓΤΟ». Μέχρι τότε, κάθε ευρωπαϊκό κράτος μπορεί να απαγορεύσει, χωρίς επιστημονικά επιχειρήματα, την καλλιέργεια ή εμπορία ΓΤΟ. Ο κίνδυνος από τρόφιμα με ΓΤΟ είναι περισσότερο θέμα κοινωνικής ψυχολογίας. Υπάρχει  εκτεταμένη δυσπιστία στο σύστημα διατροφής, πιστεύεται ότι οι εταιρείες ρίχνουν στην αγορά προϊόντα χωρίς αρκετές δοκιμές ασφαλείας. Αν η πρόοδος γίνει με ανοικτό και διάφανο τρόπο, ίσως μειωθεί η επίδραση τρομοκρατικών μυθευμάτων.

Πάντως, τα προβλήματα θα ήταν ευκολότερα αν η βαθύτερη κοινωνική ανησυχία αφορούσε πραγματικά το προϊόν και όχι τη διαδικασία. Πίσω από τις αρνήσεις, ανιχνεύεται ένα αρχέγονο δέος για το συντελούμενο «μαγάρισμα» της φύσης. Ο τρόμος από τη δεισιδαιμονία δύσκολα αντιμετωπίζεται με λογική ανάλυση. Η γενετική τεχνολογία παραβιάζει την ιερότητα της φύσης, είναι «παρά φύσιν».  Χαρακτηριστικές οι εκφράσεις: «η φύση τιμωρεί», «η φύση εκδικείται». Πολλοί  διαμαρτύρονται για την τεχνητή εισαγωγή ενός γονιδίου αλλά ποιός φοβάται τη φυσική μετάλλαξη του ίδιου γονιδίου; Πολλή συζήτηση διεξάγεται για τους κινδύνους, πόση όμως για τα δυνητικά οφέλη των ΓΤΟ στη διατροφή και στο περιβάλλον; Όταν εκλογικευθεί η δαιμονοποίηση κάθε γενετικής επέμβασης, γίνει αποδεκτό το δικαίωμα του ανθρώπου να τροποποιεί τη φύση, ξεπερασθούν οι αντιεπιστημονικές μόδες, γίνει ευρέως κατανοητή η βιολογία γονιδίων και  φυσικής επιλογής, τότε θα διαμορφωθούν προϋποθέσεις ορθολογικότερης διαχείρισης της φύσης, με λιγότερο ζήλο απαγορεύσεων και περισσότερη συνείδηση ευθύνης.

Για να μάθετε περισσότερα:

Committee of Genetically Engineered Crops (2016). Genetically Engineered Crops, The National Academies Press. https://www.nap.edu/catalog/23395/

Dossier με 3 άρθρα (2000). Qui a peur des OGM? La Recherche, 327, p. 26-44

Dossier με 5 άρθρα (2012). OGM, vérités et mensonges. La Recherche, 470, p. 38-54

Dossier με 4 άρθρα (2016). 20 ans de cultures OGM. La Recherche, 512, p. 79-90

Κιντή Βάσω και Φωτεινή Ζήκα (1999). Η φύση της Φύσης. Στο: Μ. Μοδινός και Η. Ευθυμιόπουλος (επιμ.), Η Φύση στην Οικολογία, Στοχαστής/ΔΙΠΕ, Αθήνα, σελ. 60-74.

Παπαδημητρίου Ευθύμης (1998). Φύση και Ηθική. Στο: Μ. Μοδινός και Η. Ευθυμιόπουλος (επιμ.), Οικολογία και Επιστήμες του Περιβάλλοντος, ΔΙΠΕ, Αθήνα, σελ. 259-271.

http://www.nybooks.com/articles/2001/06/21/genes-in-the-food/

http://www.greenpeace.org/international/en/publications/Campaign-reports/Agriculture/Twenty-Years-of-Failure/