Κίμων Χατζημπίρος:Πυρηνικές ακροβασίες

από το book's journal

Πολλοί ταυτίζουν την εξέλιξη της τεχνολογίας με την αρχαία ανθρώπινη ύβρι και βλέπουν τους τεχνολογικούς κινδύνους σαν αναπόφευκτη συνέπεια.  Απόψεις  αντιβιομηχανικές, ρομαντικές, αδιάφορες προς τη δυτική σκέψη, νοσταλγικές για το παλιό μεταφυσικό δέος γίνονται συνιστώσες τεχνοφοβίας. Ακραίο δείγμα οπισθοδρομικότητας η άρνηση κάθε πηγής ενέργειας: «το πρόβλημα δεν είναι αν η πυρηνική ενέργεια είναι επικίνδυνη ή καθαρή, αλλά αν ο ανθρώπινος πολιτισμός μπορεί αενάως να κινείται με πίστη στην αιώνια πρόοδο». Και όμως, έχει επανειλημμένως αποδειχθεί ότι ο άνθρωπος μπορεί να προοδεύσει με σύνεση, υιοθετώντας νέες τεχνολογίες με ορθολογικά κριτήρια και ελέγχους και, παράλληλα, απορρίπτοντας τρόπους παραγωγής που συνεπάγονται υπέρμετρη διακινδύνευση.

Ραδιενέργεια

Φυσικά ή τεχνητά στοιχεία που τα άτομά τους έχουν ασταθείς πυρήνες τείνουν  να εκπέμψουν ραδιενέργεια, με τη μορφή α, β ή γ. Τα σωματίδια α δεν μπορούν να διαπεράσουν την επιδερμίδα, είναι όμως πολύ επικίνδυνα αν οι  ραδιενεργές ύλες που τα εκπέμπουν βρεθούν στο εσωτερικό του οργανισμού με την τροφή, το νερό ή την αναπνοή. Τα σωματίδια β είναι ταχέα και ελαφρότερα, συνήθως διαπερνούν την ανθρώπινη επιδερμίδα. Η ακτινοβολία γ κινείται με την ταχύτητα του φωτός και έχει πολύ μεγάλη διεισδυτική ικανότητα. Η ραδιενέργεια προκαλεί το σχηματισμό  ιονισμένων μορίων με υψηλή χημική δραστικότητα, τα οποία αλλοιώνουν τα κύτταρα και βλάπτουν σοβαρά την λειτουργία τους. Μεγάλες δόσεις ραδιενέργειας φέρνουν άμεσο ή βραδύ θάνατο, μικρές δόσεις πιθανώς προκαλούν μακροπρόθεσμα καρκινογενέσεις, κληρονομικές γενετικές βλάβες και ανοσοποιητικές ανωμαλίες. Οι ραδιενεργές ύλες, μεγεθυνόμενες βιολογικά κατά μήκος των τροφικών αλυσσίδων, συγκεντρώνονται σε τροφές ανθρώπων και μεγάλων ζώων.

Κάθε στοιχείο εκπέμπει ραδιενέργεια με τον δικό του σταθερό ρυθμό, που είναι ανεπηρέαστος από οποιονδήποτε παράγοντα. Ο αριθμός των ασταθών πυρήνων του ελαττώνεται με την εκπομπή. Το χρονικό  διάστημα για να μειωθεί η ραδιενέργειά του στο μισό, δηλαδή να εκπέμψουν οι μισοί πυρήνες, είναι ο ραδιενεργός χρόνος υποδιπλασιασμού. Αν το ραδιενεργό σώμα βρεθεί μέσα σε ζωντανό οργανισμό, βιολογικός χρόνος υποδιπλασιασμού είναι το χρονικό διάστημα για να αποβληθεί από τον οργανισμό με βιολογικές  διεργασίες η μισή ποσότητα της ραδιενεργής ουσίας. Τα συνήθη πυρηνικά απόβλητα των εργοστασίων έχουν ποικίλους ραδιενεργούς χρόνους υποδιπλασιασμού: 8 ημέρες (Ιώδιο-131), 12 έτη (Τρίτιο-3), 29 έτη (Στρόντιο-90), 30 έτη (Καίσιο-137), 24 χιλιάδες έτη (Πλουτώνιο-239), 4,5 δισεκατομμύρια έτη (Ουράνιο-238). Όταν παρέλθει διάστημα δεκαπλάσιο του ραδιενεργού ή του βιολογικού χρόνου υποδιπλασιασμού, το ραδιενεργό σώμα θεωρείται συμβατικά ακίνδυνο.   

Η πυρηνική ενέργεια αναπτύχθηκε αρχικά για στρατιωτικές χρήσεις, έγιναν 2 ρίψεις ατομικών βομβών (1945) και πάνω από 2000 δοκιμές πυρηνικών όπλων. Μετά τη διεθνή συμφωνία του 1963, έπαυσαν οι δοκιμές σε ανοικτούς χώρους. Σήμερα λειτουργούν σε 31 χώρες περίπου 440 πυρηνικά εργοστάσια ηλεκτρισμού (περί το 11% της παγκόσμιας παραγωγής), κατασκευάζονται άλλα 60, υπάρχουν περί τα 180 πυρηνικά πλοία ή υποβρύχια και περίπου 245 μικροί ερευνητικοί αντιδραστήρες. Τα εργοστάσια είναι ευάλωτα σε φυσικές καταστροφές αλλά και σε τρομοκρατικές ενέργειες και βομβαρδισμούς. Η προστασία από τη ραδιενέργεια απαιτεί αντιμετώπιση των μεγάλων ατυχημάτων, εγγυημένη διαχείριση των ραδιενεργών αποβλήτων και ασφαλή αποσυναρμολόγηση των εργοστασίων στο τέλος της ζωής τους. Για κανένα από τα ζητήματα αυτά δεν έχει βρεθεί ικανοποιητική λύση μέχρι σήμερα.  

Ατυχήματα

Η φυσική ραδιενέργεια δεν είναι έντονη, η απειλή ραδιενεργής ρύπανσης εμφανίζεται κυρίως όταν συμβεί ατύχημα σε πυρηνικό εργοστάσιο. Ο πυρηνικός αντιδραστήρας δεν μπορεί να «σβηστεί» σε περίπτωση βλάβης. Όταν κλείσει ο διακόπτης, η παραγωγή σταματά αλλά ο αντιδραστήρας συνεχίζει να παράγει  θερμότητα και χρειάζεται αδιάκοπη ψύξη, αλλιώς η διαρροή ραδιενέργειας γίνεται αναπόφευκτη. Οι συζητήσεις για ατυχήματα περιορίζονταν σε ειδικευμένους κύκλους επιστημόνων και ακτιβιστών μέχρι το 1979, οπότε βλάβες προκάλεσαν μερική τήξη ενός πυρηνικού αντιδραστήρα στο Three Miles Island . Αν και οι επιπτώσεις του στις γύρω περιοχές δεν ήταν μεγάλες, η παγκόσμια κοινή γνώμη εντυπωσιάσθηκε από το μέγεθος της δυνητικής απειλής και από το ότι συνέβη στις ΗΠΑ.

  

Επτά χρόνια αργότερα ήρθε η καταστροφή στο Τσερνόμπιλ. Ένας  αντιδραστήρας του πυρηνικού εργοστασίου εξερράγη την 26/4/1986 λόγω σωρείας λαθών και τεχνικών αδυναμιών. Οι ηρωικές προσπάθειες αντιμετώπισης δεν κατάφεραν να εμποδίσουν την έκλυση ραδιενεργού νέφους επί 10 μέρες και την εξάπλωσή του πάνω από πολλές χώρες. Σύμφωνα με ρωσικές πηγές, 14 χρόνια μετά είχαν αποβιώσει 30.000 από τους 300.000 πολίτες που μετείχαν στον καθαρισμό, με ένα 38% των θανάτων να οφείλεται σε αυτοκτονία. Οι περιπτώσεις ασθενειών από τη ραδιενέργεια εκτιμώνται σε απροσδιόριστο αριθμό εκατομμυρίων, προκλήθηκαν ή προβλέπονται δεκάδες ή εκατοντάδες χιλιάδες θάνατοι, καθώς και σοβαρές γενετικές ή ψυχολογικές βλάβες, ενώ δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι εκτέθηκαν σε πρόσθετες μικρές δόσεις, σύμφωνα με εκθέσεις Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων. Η μακροπρόθεσμη υγειονομική παρακολούθηση εκατομμυρίων ανθρώπων που ζουν σήμερα γύρω από το Τσερνόμπιλ, στα σύνορα Ουκρανίας, Λευκορωσίας και Ρωσίας θα βοηθούσε στην κατανόηση της μακρόχρονης επίδρασης μικρών δόσεων ραδιενέργειας, αλλά είναι ελλιπής λόγω περιορισμένων οικονομικών πόρων. Μέχρι σήμερα, τα δεδομένα για τις μικρές δόσεις προέρχονται από τη μακρόχρονη παρακολούθηση των επιζώντων σε Χιροσίμα και Ναγκασάκι, οι οποίοι όμως είχαν εκτεθεί σε έντονη ακτινοβολία για σύντομο χρόνο, ενώ όσοι ζούν κοντά στο Τσερνόμπιλ εκτίθενται σε μικρές δόσεις, κυρίως μέσω της τροφής τους, επί 30 χρόνια.

Το 1986 είχε γραφεί στη «Νέα Οικολογία»: «Πρωταρχικό ρόλο σε αποφάσεις για θέματα ασφαλείας πρέπει να έχει το προσωπικό που εργάζεται στην εγκατάσταση...επειδή διαθέτουν συλλογικά μια άμεση και εκτεταμένη γνώση του τεχνολογικού συστήματος... Είναι λάθος να παραχωρείται η ευθύνη της εκτίμησης και αντιμετώπισης του κινδύνου αποκλειστικά στους εμπειρογνώμονες και στις υπηρεσίες προστασίας...». Τα γεγονότα της Φουκουσίμα, 25 χρόνια μετά, επιβεβαιώνουν εντυπωσιακά αυτές τις εκτιμήσεις.

Η καταστροφή στη Φουκουσίμα οφείλεται σε ισχυρό υποθαλάσσιο σεισμό και στο προκληθέν τσουνάμι ύψους 15 μέτρων που χτύπησε την ακτή. Στο πρακτορείο εφημερίδων της Νάμιε (20.000 κάτοικοι), μιας από τις γύρω πόλεις που εγκαταλείφθηκαν, βρίσκονται ακόμη τα φύλλα της επόμενης μέρας, 12/3/2011, τα οποία δεν διανεμήθηκαν ποτέ. Για πρώτη φορά στην ιστορία, ένα πυρηνικό ατύχημα αφορούσε ταυτόχρονα 3 αντιδραστήρες που έμειναν εκτός ελέγχου. Το τσουνάμι εξουδετέρωσε τα συστήματα του εργοστασίου, η ψύξη σταμάτησε, οι πυρήνες των αντιδραστήρων έλυωσαν και βυθίσθηκαν κάτω από το εργοστάσιο. Οι τεχνικοί εξακολουθούν μέχρι σήμερα να αγνοούν σε τί κατάσταση βρίσκονται οι υπέρθερμοι πυρήνες, που καθημερινά εκλύουν μεγάλα ποσά ραδιενέργειας στα υπόγεια ύδατα και στον Ειρηνικό ωκεανό. Τα ειδικά ρομπότ που κατασκευάσθηκαν δεν έχουν μπορέσει να πλησιάσουν τις καυτές ραδιενεργές μάζες. Ωστόσο, η εξέλιξη δεν ήταν η χειρότερη δυνατή. Ο διευθυντής του πυρηνικού εργοστασίου Masao Yoshida (απεβίωσε από καρκίνο το 2013) και το προσωπικό, παρακούοντας τις διαταγές των αρμόδιων αρχών, πήραν την πρωτοβουλία να ψύξουν αμέσως με θαλασσινό νερό τους κατεστραμμένους αντιδραστήρες, εμποδίζοντας μια μείζονα καταστροφή. Η ανεξάρτητη επιτροπή έρευνας του ιαπωνικού κοινοβουλίου υπογραμμίζει τις ευθύνες και την συμπαιγνία κυβέρνησης, οργανισμών ελέγχου και ιδιοκτητών του εργοστασίου που έκαναν λανθασμένους σχεδιασμούς και χειρισμούς «πριν, κατά την διάρκεια και μετά». Σύμφωνα με επίσημες ιαπωνικές πηγές, το ραδιενεργό καίσιο απλώθηκε σε έκταση 30.000 τ.χλμ. Εκτοπίσθηκαν 160.000 άνθρωποι και 350.000 παιδιά έχουν τεθεί υπό ιατρικό έλεγχο. Η ραδιενέργεια που μπορεί να εκλυθεί συνολικά είναι 20 φορές περισσότερη απ’ ό,τι στο Τσερνόμπιλ. Οι εργασίες παροπλισμού των εγκαταστάσεων αναμένεται να διαρκέσουν τουλάχιστον 40 χρόνια. Το μέχρι σήμερα κόστος καθαρισμού και αποζημιώσεων φθάνει τα 100 δις δολλάρια.

Τα μεγάλα πυρηνικά ατυχήματα που έχουν συμβεί ξέφευγαν από τις προβλέψεις των ειδικών. Το καθένα είχε τις δικές του ιδιαιτερότητες, οι οποίες μελετώνται εκ των υστέρων, αλλά δεν επαναλαμβάνονται στο επόμενο ατύχημα. Τα  εργοστάσια έχουν πάντα κάποια μικρά λάθη στο σχεδιασμό που μπορεί να επιδεινωθούν λόγω ελαττωμάτων κατασκευής, ενώ αναπόφευκτα είναι τα ανθρώπινα λάθη. Πώς είναι βέβαιο ότι ο τυχαίος χειριστής θα δείξει, τη μοιραία στιγμή, όλη την απαιτούμενη ψυχραιμία, προσαρμοστικότητα, φαντασία απέναντι στον εφιαλτικό αιφνιδιασμό; Συνεχώς εκπλήσσει δυσάρεστα η επιπολαιότητα με την οποία οι ειδικοί της πυρηνικής ασφάλειας αντιμετωπίζουν τα ζητήματα.

Κοινωνικός κίνδυνος

Οι λεπτομέρειες του Τσερνόμπιλ έχουν γίνει πλέον γνωστές και δείχνουν πόσο ανεπαρκής ήταν η διαχείριση του συμβάντος. Το κλίμα πανικού λύγισε ένα κρατικό μηχανισμό με τεράστια εμπειρία στο χειρισμό ραδιενέργειας και με ειδικευμένο προσωπικό, το οποίο έδειξε αξιοσημείωτη αφοσίωση και αυταπάρνηση. Στη Φουκουσίμα, σε μια από τις πιο οργανωμένες χώρες του κόσμου, αν και η λεπτομερής επεξεργασία των δεδομένων αργεί ακόμα, φαίνεται ότι ο τρόπος αντιμετώπισης είχε τα ίδια χαρακτηριστικά.

Στις ανεπτυγμένες δυτικές χώρες, η ανησυχία μετά το Τσερνόμπιλ και τη Φουκουσίμα, η ισχύς των περιβαλλοντικών κινημάτων, οι αυστηροί κανόνες και το υψηλό οικονομικό κόστος της προστασίας περιορίζουν την ανάπτυξη των πυρηνικών εργοστασίων. Τα τελευταία χρόνια κλείνουν περισσότερα από όσα ανοίγουν. Πολλές προηγμένες χώρες, π.χ. Γερμανία, Ελβετία, Ιταλία, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία απομακρύνονται από την πυρηνική ενέργεια. Αυτή όμως γοητεύει πολλά κράτη του Τρίτου Κόσμου, με συνήθως αδύναμη κοινωνία των πολιτών, τα οποία ήδη κατασκευάζουν δεκάδες και ονειρεύονται εκατοντάδες νέα εργοστάσια. Στον πυρηνικό ηλεκτρισμό ωθούν ο κρυφός στόχος απόκτησης πυρηνικών όπλων, αλλά και διάφοροι οικονομικοί πειρασμοί. Κάποιοι εξ άλλου ισχυρίζονται ότι μόνο η πυρηνική ενέργεια θα αντιμετωπίσει την κλιματική αλλαγή.

Ο ραδιενεργός κίνδυνος φοβίζει περισσότερο από άλλα μεγάλα ζητήματα που θέτουν τα περιβαλλοντικά κινήματα, π.χ. για τους Γενετικά Τροποποιημένους Οργανισμούς. Στην περίπτωση της ραδιενέργειας, η κοινωνία είναι πιο ανήσυχη επειδή διαθέτει προηγούμενη τραυματική εμπειρία και φοβάται την βιαιότητα της προβλεπόμενης καταστροφής, αλλά και επειδή κανείς δεν αμφισβητεί ότι η απειλή όντως υπάρχει.

Η διακινδύνευση δεν γίνεται αποδεκτή όταν η δυνητική βλάβη είναι υπέρογκη, όσο και αν αντιστοιχεί σε λίγες πιθανότητες. Γι’ αυτό, τα ατυχήματα των πυρηνικών εργοστασίων έχουν τεράστια κοινωνική απήχηση. Έστω και αν επιτευχθεί μείωση των τεχνικών προβλημάτων, οι άνθρωποι δεν δέχονται να βιώσουν τον τρόμο απέναντι στην ραδιενέργεια, αυτή την αόρατη θανατηφόρα απειλή που διαχέεται στον αέρα, στην τροφή, στο νερό, ακόμα και στο δάσος. Έστω και αν ο κίνδυνος για την υγεία εκδηλώνεται ως στατιστική πιθανότητα, ο πανικός κλονίζει το κοινωνικό συμβόλαιο. Η αγανάκτηση και ο τυφλός φόβος ενός βαριά χτυπημένου κοινωνικού σώματος μπορεί να καταλήξουν σε οικονομική κατάρρευση και σε αποδιάρθρωση της πολιτείας, δημιουργώντας και πρόσφορο έδαφος για ολοκληρωτισμούς.  

Ερωτήματα

Ακόμη και σε ανεπτυγμένες κοινωνίες, η αντιμετώπιση των συνεπειών περιλαμβάνει τραγικά αδιέξοδα και την κρίσιμη ώρα οι αποφάσεις θα ληφθούν όχι με βάση τα ανεπαρκή διαθέσιμα στοιχεία, αλλά με πρόχειρη εκτίμηση του οικονομικά και κοινωνικά αποδεκτού. Το ύψος της αποζημίωσης έχει όρια, πώς θα αποζημιωθεί η εκκένωση μιας μεγάλης πόλης επί δεκαετίες; Ο ραδιενεργός κίνδυνος απειλεί προπάντων περιοχές σε κύκλο μερικών εκατοντάδων χιλιομέτρων γύρω από το εργοστάσιο. Αν απομακρυνθούν από τις εστίες τους Χ άνθρωποι επί Ψ χρόνια, το γινόμενο Χ επί Ψ δίνει ένα μέτρο του προβλήματος. Π.χ. ο πληθυσμός του πολεοδομικού συγκροτήματος Τόκυο-Γιοκοχάμα φθάνει τα 38 εκατομμύρια και βρίσκεται σε ευθεία απόσταση 237 χλμ. από τη Φουκουσίμα. Αν είχαν γίνει περισσότερα λάθη και αν οι άνεμοι μετακινούσαν το ραδιενεργό νέφος προς Νότο, θα ετίθετο θέμα άμεσης εκκένωσης του πληθυσμού. Σε περίπτωση που το αστικό συγκρότημα ρυπαινόταν σοβαρά με ραδιενεργές ύλες, η εκτόπιση θα διαρκούσε τουλάχιστον μερικές δεκαετίες. Ποιά χώρα, ποιά οικονομία, ποια κοινωνία θα άντεχε ένα τέτοιο ενδεχόμενο;  

Για να μάθετε περισσότερα

Ø      Syndicat CFDT (1980). Le Dossier Electronucléaire. Seuil, 538 σελ.

Ø      Αφιέρωμα με 9 άρθρα (1986). Νέα Οικολογία,  20, σελ. 3-30 και 39-47.

Ø      Observer (1986). Τσερνόμπιλ, το Μεγαλύτερο Ατύχημα του Κόσμου. Εκδόσεις Καρρέ, 314 σελ.

Ø      Dossier με 2 άρθρα (2012). Retour sur Fukushima. La Recherche, 460, σελ. 6-14.

Ø      L'accident de Fukushima Daiichi: Le récit du directeur de la centrale (2016). Volume II – “Seuls”, Presses des Mines, 395 σελ.

 

.