Κίμων Χατζημπίρος: Διαισθητική γνώση;

Ex scientia

 από το book's Journal του Μαρτίου

Κίμων Χατζημπίρος

Τα πράγματα δεν είναι όπως «τα πιάνουμε» με μια ματιά. Χτυπητό παράδειγμα διαισθητικής πλάνης στην ιστορία είναι ο γεωκεντρισμός. Η επιμονή ότι ο Ήλιος περιστρέφεται γύρω από την Γή φανερώνει την αντίσταση του μυαλού στην σκέψη ότι ο άνθρωπος δεν βρίσκεται στο κέντρο του Σύμπαντος. Η δίκη του Γαλιλαίου και η αντίθεση του αστρονόμου στην Εκκλησία που αρνείτο ότι οι πλανήτες περιστρέφονται γύρω από τον Ήλιο αναδεικνύουν μια σύγκρουση της κοινής άποψης με την πραγματικότητα. Ο γεωκεντρισμός είναι ένα αντικειμενικό λάθος που, ακόμα και στην σημερινή τεχνοεπιστημονική εποχή, έχουν την τάση να κάνουν καθημερινά τα μυαλά των παιδιών, όπως έκαναν οι εγκέφαλοι των προγόνων μας, ακόμα και μετά την Αναγέννηση.

Διαισθητικά, ερμηνεύουμε με απλό, αυτόματο αλλά εσφαλμένο τρόπο το τί συμβαίνει στον ουρανό. Μόνον ο λογικός συλλογισμός, με τη βοήθεια της μέτρησης, μπορεί να αντισταθεί στην γεωκεντρική πίστη. Για να σκεφθούμε «όχι, η Γη κινείται!» απαιτείται αναστολή, μια ενσυνείδητη αντίσταση στην κοινή οπτική μας αυταπάτη. Πολλές μεγάλες σύγχρονες ανακαλύψεις, π.χ. η θεωρία της εξέλιξης που βασίζεται στην τύχη και στην αναγκαιότητα των μεταλλάξεων και της φυσικής επιλογής αντίστοιχα, επιβεβαιώνουν ότι η πραγματικότητα δεν είναι όπως νομίζουμε. Οι κορυφαίες φυσικές θεωρίες του 20^ου αιώνα προκαλούν ανοικτά την διαίσθησή μας. Η θεωρία της σχετικότητας μας υποχρεώνει να αντιληφθούμε διαφορετικά απ’ ό,τι διαισθανόμαστε την σύνθεση δύο ταχυτήτων ή το σύστημα αναφοράς από το οποίο παρατηρούμε κάτι ή την έννοια της βαρύτητας. Με την κβαντομηχανική, η κίνηση ενός σωματιδίου αντικαθίσταται από την πιθανότητα να βρεθεί εδώ ή εκεί, μια παράδοξη προσέγγιση που διαφέρει ριζικά από την ενστικτώδη αντίληψη, αλλά στηρίζει καθημερινές εφαρμογές, όπως οι σύγχρονοι υπολογιστές ή τα κινητά τηλέφωνα. Επιπλέον, η ενστικτώδης αίσθησή μας αδυνατεί να συλλάβει την πραγματικότητα ενός χώρου με περισσότερες από 3 διαστάσεις. Επίσης, δεν έχει την παραμικρή αντίληψη των ραδιοκυμάτων, παρόλο που πλημμυρίζουν τον χώρο και βρίσκουν σήμερα τόσες εφαρμογές. Η διαίσθηση μένει στα συνήθη, η λογική προχωρεί στην κατανόηση μιας πιο σύνθετης πραγματικότητας.  

Διαίσθηση ή λογική ανάλυση;

Κατά καιρούς, το ρομαντικό ρεύμα φέρνει στην επιφάνεια μια ισχυρή αμφισβήτηση, αρκετά διαδεδομένη και ίσως αυξανόμενη στην εποχή μας. «Εμπιστευθείτε όχι την λογική αλλά αυτό που βγαίνει από μέσα σας», «όταν θέλεις κάτι, όλο το Σύμπαν συνωμοτεί για να τα καταφέρεις», «η ενστικτώδης αίσθηση υπερέχει του ορθολογισμού των διανοουμένων» κ.λπ. Αν η αυθόρμητη σκέψη θεωρηθεί ο βασιλικός δρόμος για την ανακάλυψη της αυθεντικής ύπαρξης, «για να είσαι ο εαυτός σου», τότε τα ορθολογικά επιχειρήματα είναι απλώς μια αδυναμία της διαίσθησης. Ο  κατακερματισμός της ψυχής και ο μαρασμός του συναισθήματος εμποδίζουν, υποτίθεται, την πρόσβαση στο «ολιστικό» όν και στην αληθινή μας ουσία.

Ακόμα και άνθρωποι με επιστημονική συγκρότηση, προσπαθώντας να κατανοήσουν προχωρημένες επιστημονικές θεωρίες, π.χ. την ειδική σχετικότητα, ψάχνουν μια εξήγηση που να συμφωνεί με την διαίσθηση, να πηγάζει από τα «σπλάχνα» του κοινού ανθρώπου. Κατά χιλιάδες κυκλοφορούν στο διαδίκτυο πληροφορίες αμφίβολης εγκυρότητας με «δηλώσεις διάσημων ανθρώπων» που καλλιεργούν την πεποίθηση ότι τελικά οι γνωστικές ικανότητες προέρχονται από την διαίσθηση. Ας σημειωθεί ότι συχνά η διαίσθηση συγχέεται με την έμπνευση, η οποία όμως δεν είναι μια μυστηριώδης ενόραση, αλλά μάλλον συνδέεται με τη μελέτη και την λογική ανάλυση των πραγμάτων. Ωστόσο, η τάση να βασισθούν σε μια αυθόρμητη, διαισθητική κατανόηση της πραγματικότητας επικρατεί σε πολλούς ανθρώπους, ακόμα και τα πιο καρτεσιανά πνεύματα αφήνονται ενίοτε στις διαισθήσεις τους.

Ο ψυχολόγος και οικονομολόγος Kahneman, μελετώντας τις σχέσεις μεταξύ διαίσθησης και ορθολογικής σκέψης, κατέληξε ότι οι διανοητικές μας ενέργειες διέπονται από δύο συστήματα, ένα πιο γρήγορο και συναισθηματικό και ένα περισσότερο στοχαζόμενο και λογικό. Δεν είναι διαφορετικά τμήματα του εγκεφάλου, αλλά τρόποι σκέψης που βασίζονται είτε σε μηχανισμούς διαισθητικούς και ασυνείδητους είτε σε μηχανισμούς που κινητοποιούν την προσοχή και τον συλλογισμό. Το πρώτο σύστημα συνδέεται με συγκινήσεις, συναισθηματικές προτιμήσεις και αυτοματισμούς, ενίοτε ωθεί σε βιαστικά συμπεράσματα και δυσκολεύει την λήψη ορθολογικών αποφάσεων. Συχνά είναι επικρατέστερο, δεδομένου ότι οι άνθρωποι τείνουν να υποκαθιστούν ένα δύσκολο ζήτημα με κάποιο που επιδέχεται ευκολότερη απάντηση. Ο  Kahneman αναφέρει σημαντικό αριθμό καθημερινών παρατηρήσεων ή πειραμάτων σε εργαστήριο που αναδεικνύουν τις διαφορές μεταξύ των δύο συστημάτων και πώς διαμορφώνονται διαφορετικές εκτιμήσεις ακόμα και όταν έχουν ως αφετηρία τα ίδια δεδομένα.

Αναστολή της ενστικτώδους σκέψης

Όλα τα παιδιά, αν και διαθέτουν ισχυρές ικανότητες συλλογισμών, στηρίζονται, όπως και τα ζώα, σε πρωτόγονες εντυπώσεις για να κατανοήσουν αρχικά την πραγματικότητα. Όταν αρχίσουν να αναπτύσσονται οι γλωσσικές, νοητικές και κοινωνικές τους δεξιότητες, μαθαίνουν να δίνουν περισσότερη σημασία στην λογική παρά στα ένστικτα και στις διαισθήσεις τους, αν και βασίζονται περισσότερο σε ενστικτώδη σκέψη όταν λαμβάνουν δύσκολες αποφάσεις για τις ανθρώπινες σχέσεις. Πάντως, η ύπαρξη διαίσθησης ικανής να οδηγήσει σε σωστές αποφάσεις είναι αμφίβολη, διότι οι διαισθήσεις και οι πρώτες εντυπώσεις αποδίδουν λιγότερο από την εμπειρική έρευνα και τον κατάλληλο στοχασμό. Η ικανότητά μας να αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα με λογική επεξεργασία σαφώς υπερτερεί της διαισθητικής σύλληψης. 

Οι άνθρωποι προσεγγίζουν την πραγματικότητα βάσει κάποιων γνωστικών αρχών για τα αντικείμενα, όπως η διαρκής ύπαρξη, ο αριθμός και οι κατηγορίες τους. Οι αρχές οικοδομούνται σταδιακά στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, συχνά σε αντίθεση με ισχυρές αυταπάτες που έχει ο νεαρός άνθρωπος σε σχέση με την αντίληψη των πραγμάτων.

Η διαρκής ύπαρξη του αντικειμένου είναι η συνειδητοποίηση ότι συνεχίζει να υπάρχει όταν διαφεύγει της άμεσης αντίληψης. Ήδη ο Diderot αναφέρει ότι τα παιδιά αναρωτιούνται μήπως δεν υπάρχει πια αυτό που έχουν πάψει να βλέπουν. Ο φιλόσοφος και ψυχολόγος Piaget πειραματιζόταν με τον γυιό του, 8 μηνών, κρύβοντας επανειλημμένως το ρολόϊ του κάτω από το μαξιλάρι του καναπέ. Ο μικρός έσπρωχνε το μαξιλάρι για να βρει το ρολόϊ που είχε εξαφανισθεί. Στη συνέχεια, ο Piaget μετέφερε πολύ φανερά το ρολόϊ κάτω από ένα διπλανό μαξιλάρι, αλλά το παιδί εξακολουθούσε να το αναζητά κάτω από το πρώτο μαξιλάρι! Ξέρουμε σήμερα ότι όλα τα μωρά κάνουν το ίδιο λάθος μέχρι περίπου την ηλικία του ενός έτους, διότι δεν έχει ωριμάσει επαρκώς η περιοχή του εγκεφάλου που αναστέλλει την συνηθισμένη αυτόματη αλλά λανθασμένη κίνηση και προσαρμόζει την συμπεριφορά του ανθρώπου στην πραγματικότητα.

Η ικανότητα ποσοτικής νοητικής επεξεργασίας της πραγματικότητας θεωρείται έμφυτη στον άνθρωπο. Τα παιδιά αναγνωρίζουν τους αριθμούς από πολύ νωρίς. Ωστόσο, οι νεαροί εγκέφαλοι πρέπει να μάθουν να αντιστέκονται  σε αντιληπτικές αυταπάτες. Πάλι ο Piaget, πειραματίσθηκε με παιδιά 4-5 ετών στα οποία παρουσίαζε δύο σειρές από 6 βώλους. Όταν οι σειρές έχουν το ίδιο μήκος, το παιδί αναγνωρίζει ότι «υπάρχει ο ίδιος αριθμός βώλων στην κάθε σειρά». Όταν ο πειραματιστής, χωρίς να αλλάξει τους αριθμούς, επιμηκύνει την δεύτερη σειρά αραιώνοντας τους βώλους, το παιδί θα εκτιμήσει ότι «τώρα υπάρχουν περισσότεροι βώλοι στην δεύτερη σειρά». Το γνωστικό λάθος οφείλεται στην διαισθητική αντίληψή του ότι η μακρύτερη σειρά περιέχει και μεγαλύτερο αριθμό. Ξέρουμε σήμερα ότι τα παιδιά κάνουν αυτό το λάθος μέχρι την ηλικία των 6-7 ετών. Παρόμοιο στιγμιαίο λάθος μπορεί να κάνει και ένα ενήλικο άτομο, εκτιμώντας π.χ. ότι σε ένα βιβλιοπωλείο, ένας σωρός περιέχει περισσότερα περιοδικά όταν αυτά είναι πιο απλωμένα! Το πείραμα δείχνει πώς αναπτύσσεται η διαδικασία της γνωστικής αντίστασης, για να επιτευχθεί η σωστή προσαρμογή στην πραγματικότητα. Τα παιδιά 8 ετών είναι, γενικά, ικανά να ξεπεράσουν το προηγούμενο λάθος, αναστέλλοντας την πρώιμη διαισθητική αντίληψη ότι η μακρύτερη σειρά περιέχει μεγαλύτερο αριθμό. Στο επόμενο πείραμα παρουσιάζονται δύο σειρές με διαφορετικό μήκος, όπου η πιο μακριά περιέχει περισσότερους βώλους. Το παιδί πρέπει να σκεφθεί και να ενεργοποιήσει την αντιστοιχία «μήκος σειράς-αριθμός βώλων», η οποία τώρα είναι σωστή, ενώ μόλις την είχε αναστείλει. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι το κάνει μεν, αλλά χρειάζεται περισσότερο χρόνο όταν έχει προηγηθεί η αναστολή. Η επιτυχής εκτίμηση δεν θα προκύψει με επανάπαυση αλλά με προσπάθεια. 

Η αντίληψη της διάκρισης των κατηγοριών των αντικειμένων αντιστοιχεί στην ικανότητα ποιοτικής νοητικής επεξεργασίας της πραγματικότητας. Απαιτούνται  χρόνος και διανοητικός κόπος, ακόμα και σε ένα ενήλικο άτομο, για να ξεχωρίσει σωστά τις κατηγορίες. Όταν παρουσιάσουμε ένα μπουκέτο με 8 μαργαρίτες και 2 τριαντάφυλλα και ρωτήσουμε ένα παιδί 6-7 ετών αν υπάρχουν περισσότερες μαργαρίτες απ’ ό,τι λουλούδια, θα απαντήσει καταφατικά! Ένα μεγαλύτερο παιδί (όπως και ένα ενήλικο άτομο) είναι ικανό να απαντήσει σωστά, ξεχωρίζοντας τις διαφορετικές κατηγορίες. Όταν, μετά την σωστή απάντηση στην πρώτη ερώτηση, ερωτηθεί ποιά λουλούδια βρίσκονται σε μεγαλύτερο αριθμό, θα χρειασθεί πρόσθετο χρόνο για να απαντήσει σωστά, αφού πρέπει πρώτα να αναστείλει την προηγούμενη προσέγγιση, καταβάλλοντας διανοητικό κόστος.

Ο μαθηματικός Villani θεωρεί ότι η δημιουργικότητα γεννιέται μέσα από διανοητικούς εξαναγκασμούς. Έχει δειχθεί στις μέρες μας ότι οι πραγματικά πρωτότυπες ιδέες δεν αναδύονται από τον εγκέφαλο παρά μόνο αν καταβάλουμε προσπάθεια να αναστείλουμε τις άμεσες και αυτόματες απαντήσεις που έχουμε την τάση να δίνουμε. Το να το καταφέρουμε είναι καθοριστικό όχι μόνο για την ανάπτυξη της δημιουργικότητας αλλά γενικά για τη μάθηση. Η αναστολή επιτρέπει στο παιδί την επίλυση προβλημάτων στα οποία αποτύγχανε συστηματικά πριν γίνει 7 ετών. Ο ψυχολόγος Houdé της αποδίδει καθοριστικό ρόλο. Θεωρεί την γνωστική αναστολή ως μια ενεργή διεργασία κατάργησης των αυτοματισμών και των διαισθητικών μορφών σκέψης. Αναπτύσσεται με την ωρίμανση του εγκεφάλου, συνδέεται με τις εμπειρίες που αποκτά το άτομο από το περιβάλλον του και είναι δυνατόν να καλλιεργηθεί με ειδική εκμάθηση. Η πειραματική μελέτη των διαδικασιών συλλογισμού έδειξε ότι τα αποτελέσματα ορισμένων προσπαθειών ενός προσώπου να συλλογισθεί μπορεί να παρεκκλίνουν συστηματικά από τους κανόνες και όρια που επιβάλλει η λογική. Σύμφωνα με τον Houdé, τέτοια φαινόμενα ανθρώπινης συμπεριφοράς, που φαίνεται παράλογη, μπορούν να εξηγηθούν από την ελαττωματική λειτουργία της αναστολής.

Προεκτάσεις...

Το προβάδισμα του ορθολογισμού έναντι διαισθητικών προσεγγίσεων είναι αναγκαίος όρος κοινωνικής προόδου. Οι δυσλειτουργικές κοινωνίες πέφτουν σε διαδοχικές κρίσεις, εφόσον για να τις υπερβούν πρέπει πρώτα να τις κατανοήσουν ορθολογικά. Οι αυταπάτες και η μη κατανόηση εμφανίζονται σε ανώριμα άτομα ή σύνολα και συνδέονται με την δυσκολία αναστολής πρωτόγονων αντιλήψεων, η οποία οδηγεί σε παραληρηματικές κοινωνικές συμπεριφορές. Ως επακόλουθο, αρνούνται το πικρό αλλά μοναδικό επιτυχημένο φάρμακο, δηλαδή την υποβολή των φαινομένων στη βάσανο της αντικειμενικής παρατήρησης, της λογικής ανάλυσης και της κριτικής.

Ο άνθρωπος ορίζεται ως ζώο σκεπτόμενο. Κατά τον Descartes, η αμφιβολία είναι η πηγή της αλήθειας. Κατά τον Bacon, κάθε προκατάληψη στέκεται εμπόδιο σε μια αντικειμενική θεώρηση. Τα ζητήματα που έθεσαν οι ατομικοί φιλόσοφοι δεν είναι ασήμαντες λεπτομέρειες μιας ιδιάζουσας υλιστικής κουλτούρας. Ο ορθολογισμός είναι κοινό ανθρώπινο χαρακτηριστικό, το οποίο θρησκείες και ποικίλες κουλτούρες παραμερίζουν, επειδή θέτει αδιάκριτες ερωτήσεις.  Η  παρουσίασή του σαν πληκτικό γέρικο δόγμα είναι μια επιχείρηση εξουδετέρωσης της δυσάρεστης ανατρεπτικής του δυναμικής. Είναι ενδεικτικό ότι στο εμβληματικό μυθιστόρημα του Arthur Klark «Το τέλος της παιδικής ηλικίας» (ελληνικός τίτλος: «Οι επικυρίαρχοι»), οι προηγμένοι εξωγήινοι που μεθοδεύουν την εκλογίκευση της ανθρωπότητας έχουν όψη αποκρουστική για τον κοινό άνθρωπο. Κάτι σαν τη λογική των «θεσμών»...

Για να μάθετε περισσότερα:

Dossier με 18 άρθρα (2009). L’intelligence, Les Dossiers de La Recherche, 34, pp 6-92

Daniel Kahneman (2011). Thinking, Fast and Slow. Farrar, Straus and Giroux, 499 p

Dossier με 3 άρθρα (2011). Le développement de l’intelligence, La Recherche, 457, pp 46-58

Άννα Χουντάλα (2014). Εννοιολογική Αλλαγή και Εκτελεστικές Λειτουργίες.

Διπλωματική εργασία, Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο και Οικονομικό Πανεπιστήμιο, Αθήνα

Olivier Houdé και Grégoire Borst (2014). L’enfant apprend à résister à ses intuitions, La Recherche, 489, pp 62-65.