Κiμων Χατζημπiρος: Απασφαλιση της πληθυσμιακης βομβας;

Κίμων Χατζημπίρος (books Journal)

Απασφάλιση της πληθυσμιακής βόμβας;

Έχει αυξηθεί υπερβολικά ο ανθρώπινος πληθυσμός; Πώς θα εξελιχθεί στο μέλλον; Είναι βάσιμοι οι φόβοι ότι η παραγωγή τροφίμων δεν μπορεί να ανταποκριθεί στον υπερπληθυσμό, ότι η εξάντληση των πόρων του πλανήτη είναι αναπόφευκτη, ότι ποτέ δεν θα μπορέσει ο μέσος κάτοικος της Γης να αποκτήσει ένα ικανοποιητικό καταναλωτικό επίπεδο; Με ποιούς τρόπους είναι δυνατός ο έλεγχος της πληθυσμιακής αύξησης; Μπορεί η τεχνολογία να αποτρέψει την εξάντληση των πόρων; Τί σημαίνει και πόσο αρνητικό είναι το φαινόμενο της γήρανσης του πληθυσμού;

Μαλθουσιανισμός

Η ανθρωπότητα καταναλώνει τους πόρους του πλανήτη με εντατικούς ρυθμούς. Σύμφωνα με σχετικές εκστρατείες: «Την 1η Αυγούστου 2018 θα έχουμε ήδη χρησιμοποιήσει περισσότερα δένδρα, νερό, καλλιεργήσιμα εδάφη και ψάρια, απ’ όσα η Γη παράγει μέσα στο 2018», «η ημερομηνία της υπέρβασης έρχεται κάθε χρόνο πιο νωρίς», «χρειαζόμαστε σήμερα σχεδόν 2 πλανήτες για να ανταποκριθούμε στις ανάγκες μας». Συνεπώς, προτείνεται ο περιορισμός του πληθυσμού και της κατανάλωσης.

Από το 1968, ο Ehrlich, με το βιβλίο «Population Bomb», καθώς και πολλοί άλλοι έκαναν ζοφερές προβλέψεις για τον υπερπληθυσμό και την εξάντληση των φυσικών πόρων. Η αύξηση του πληθυσμού είχε συνδεθεί με την στενότητα των πόρων από τον Μάλθους, ο οποίος το 1798 υποστήριξε ότι εφόσον ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξάνεται εκθετικά, ενώ η παραγωγή τροφίμων γραμμικά, η Μεγάλη Βρετανία οδηγείται αναπόφευκτα σε λιμό. Η πρόβλεψή του έχει καταταγεί στις πιο άστοχες της ιστορίας. Ο κόσμος έχει δει μια εντυπωσιακή αύξηση της παραγωγής τροφής, η παγκόσμια πείνα μειώνεται, παρά την μεγάλη αύξηση του πληθυσμού. Σήμερα ξέρουμε ότι οι απαισιόδοξες προβλέψεις διαψεύσθηκαν, ο Μαλθουσιανισμός όμως επανεμφανίζεται με διάφορες μορφές.

Από τον 17^ο αιώνα, έχουν γίνει 66 τεκμηριωμένες εκτιμήσεις για το ανώτατο όριο πληθυσμού που μπορεί να θρέψει ο πλανήτης. Ξεκινούν από 1 και φθάνουν τα 1000 δισεκατομμύρια, η διάμεσος κυμαίνεται μεταξύ 7.9 μέχρι 11,5 δις (πρόβλεψη του ΟΗΕ για τον πληθυσμό του 2050: 9,8 δις). Γεωπόνοι και οικονομολόγοι δίνουν υψηλότερες εκτιμήσεις, διαφωνώντας με βιολόγους και οικολόγους ως προς τις διαθέσιμες εκτάσεις και το είδος της τροφής. Ο μέγιστος πληθυσμός όμως δεν εξαρτάται απόλυτα από το μέγεθος της παραγωγής τροφίμων. Η παγκόσμια γεωργία παράγει διπλάσιες θερμίδες από όσες καταναλώνει η ανθρωπότητα. Μεγάλο μέρος τους καταναλώνεται από εκτρεφόμενα ζώα που παράγουν κρέας ή χάνεται σε μεταφορές, συντήρηση και βιοκαύσιμα. Χωρίς να ληφθούν υπόψη τεχνολογικές βελτιώσεις, η παραγωγή τροφίμων θα μπορούσε να θρέψει 15 δις φυτοφάγους ή 2 δις αποκλειστικά σαρκοφάγους ανθρώπους (μαζί και με την σημερινή παραγωγή βιοκαυσίμων) ή 4 δις με διατροφικό καθεστώς Γάλλων.

Δημογραφία, πόροι, κοινωνική εξέλιξη

Ο ρυθμός πληθυσμιακής μεταβολής εξαρτάται από την διαφορά: γεννητικότητα μείον θνησιμότητα. Αν είναι αρνητική, ο πληθυσμός μειώνεται. Αν είναι θετική, ο πληθυσμός αυξάνεται με εκθετικό τρόπο, όσο υπάρχει επάρκεια πόρων, όπως τροφή, νερό, χώρος κ.λπ. Αν κάποιος πόρος βρεθεί σε έλλειψη, γίνεται περιοριστικός παράγων και ο ρυθμός αύξησης μειώνεται σταδιακά, μέχρις ότου ο πληθυσμός σταθεροποιηθεί στην λεγόμενη φέρουσα ικανότητα, δηλαδή στο επίπεδο που επιτρέπει η σπανιότητα του πόρου. Κατά τους τελευταίους αιώνες μειώθηκε πολύ η θνησιμότητα του ανθρώπινου πληθυσμού με την αύξηση της αγροτικής παραγωγής (νέες καλλιέργειες, λιπάσματα) και του εμπορίου, τις υγειονομικές υποδομές (υπόνομοι, καθαρισμός πόσιμου νερού), τα εμβόλια και τα φάρμακα, σταδιακά δε η μέση διάρκεια ζωής εξομοιώνεται σε όλες τις χώρες. Ο ρυθμός αύξησης εξαρτάται πλέον από την γεννητικότητα.

Η δημογραφική προσαρμογή, ως μείωση της γεννητικότητας που ακολουθεί την ελάττωση της θνησιμότητας, είναι φαινόμενο που γενικά συνοδεύει την ανάπτυξη και σήμερα παρατηρείται στις περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες. Εκμηχάνιση της γεωργίας, υποχρεωτική εκπαίδευση και απαγόρευση της εργασίας ανηλίκων μετατρέπουν τα πολλά παιδιά από οικονομικό δώρο σε βάρος. Η παραδοσιακή θρησκευτική επίδραση που ωθεί σε πολλαπλή τεκνοποιία αμβλύνεται, αντισυλληπτικές πρακτικές γίνονται δεκτές, ακόμα και μουσουλμανικά κράτη προωθούν προγράμματα ελέγχου των γεννήσεων. Π.χ. στο Ιράν παρατηρήθηκε ταχύτατη πτώση της γεννητικότητας, από τα περίπου 7 παιδιά ανά γυναίκα το 1950, στα 1,68. Σημασία έχουν επίσης η αύξηση των διαζυγίων και της ηλικίας γάμου, η εργασία των γυναικών και τα προγράμματα οικογενειακού προγραμματισμού. Η μόρφωση της γυναίκας είναι ο σημαντικότερος παράγων. Σε όλες τις αναπτυσσόμενες χώρες παρατηρείται αντίστροφη σχέση ανάμεσα στην γεννητικότητα και στα έτη φοίτησης στο σχολείο. Εμφανίζονται μεγάλες διαφορές στον αριθμό παιδιών που γεννιούνται από γυναίκες χωρίς σχολική εκπαίδευση, από όσες διακόπτουν την πρωτοβάθμια εκπαίδευση, από όσες την ολοκληρώνουν και από όσες φθάνουν στην δευτεροβάθμια ή στην ανώτερη εκπαίδευση. Η γεννητικότητα έχει μειωθεί κάτω από το όριο αναπαραγωγής πληθυσμού (περίπου 2,1 παιδιά ανά γυναίκα) σε όλες τις ανεπτυγμένες και σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες. Προβλέπεται ότι, σταδιακά, η μείωση θα επεκταθεί παντού, επειδή η αστικοποίηση, η μόρφωση και ο εκσυγχρονισμός θεωρούνται τάσεις μη αναστρέψιμες.

Ο ανθρώπινος πληθυσμός υπολογίσθηκε στα 7,6 δις τον Μάϊο του 2018. Ο ΟΗΕ προβλέπει ότι πιθανώς θα φθάσει τα 9,8 δις το 2050 και τα 11,2 δις το 2100, αγγίζοντας την φέρουσα ικανότητα στις δεδομένες συνθήκες, με πιθανή μικρή πτωτική τάση μέσα στον 22^ο αιώνα. Η παγκόσμια αύξηση επιβραδύνεται για πάνω από 50 χρόνια, από 2% το 1963 σε 1,2% το 2013. Συντελείται κυρίως στην ομάδα των 47 λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών, με 4,3 γεννήσεις ανά γυναίκα στο διάστημα 2010-2015. Από την δεκαετία του 1970, η γεννητικότητα σε Ασία και Λατινική Αμερική μειώθηκε ταχύτερα από τις προβλέψεις. Τα τελευταία χρόνια μειώνεται παντού, πλην της Ευρώπης, όπου είναι χαμηλή αλλά ελαφρώς αύξουσα. Στο παρελθόν, τα αίτια των μειώσεων ήταν εξωγενή, όπως επιδημίες ή πόλεμοι. Η τρέχουσα σταθεροποίηση ίσως είναι μονιμότερη, αφού συνδέεται με ένα επιθυμητό περιορισμό των γεννήσεων σε επίπεδο ατομικό ή συλλογικό. Η ειδική υπηρεσία του ΟΗΕ προσαρμόζει κάθε 2 χρόνια τις προβλέψεις, όπου δεν αλλάζει η βασική τάση, αλλά η κατανομή. Π.χ. ο προβλεπόμενος πληθυσμός του τέλους του 21^ου αιώνα για την Ασία ήταν 5,9 δις το 1981 και 4,7 δις το 2013, αντίστοιχα για την Αφρική 2,2 και 4,2 δις.

Η δημογραφική κατάσταση επιδρά έντονα στην κοινωνική εξέλιξη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το «baby boom» που προκλήθηκε από την αυξημένη γεννητικότητα στο τέλος του 2^ου Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά 20 χρόνια, η παρουσία πολυπληθούς νεολαίας ευνόησε τα κινήματα απελευθέρωσης και τις ριζοσπαστικές αλλαγές των σίξτις. Αντίστοιχα, η σκληρή πολιτική που επέτρεπε μόνο ένα παιδί ανά ζευγάρι στην Κίνα, από το 1979 μέχρι τις αρχές του 21^ου αιώνα, έφτιαξε μια κοινωνία με πολλούς αρσενικούς νέους (επειδή πολλά ζευγάρια «φρόντιζαν» το μοναδικό παιδί να είναι αγόρι), με αρνητικές συνέπειες. Σήμερα, η υψηλή γεννητικότητα στην Υποσαχάρια Αφρική δημιουργεί πυραμίδες ηλικίας εξαιρετικά νεανικές, αυξάνοντας την ανεργία, την μετανάστευση, την στράτευση νέων αγοριών και πράξεις εξτρεμισμού. Η διεθνής μετανάστευση προέρχεται από αναπτυσσόμενες χώρες με νεανικό πληθυσμό και κατευθύνεται κυρίως προς ανεπτυγμένες, λόγω αιτίων οικονομικών, αλλά και περιβαλλοντικών (π.χ. κλιματική αλλαγή) ή έκτακτων, όπως οι πόλεμοι.

Γήρανση

Η προσδοκώμενη μέση διάρκεια ζωής παγκοσμίως ήταν 69 έτη για τους άντρες και 73 για τις γυναίκες, στο διάστημα 2010-2015. Η μείωση της γεννητικότητας και της θνησιμότητας αναπόφευκτα επιφέρει γήρανση του πληθυσμού. Σε πολλές χώρες υπάρχει σχετική ανησυχία, ωστόσο η ηλικία πραγματικής γήρανσης «γερνάει», λόγω βελτίωσης της υγείας και αλλαγής συνθηκών. Στην Γαλλία, το 1932 εθεωρούντο γέροι οι άνω τον 50 ετών, το 1946 οι άνω των 60 ετών, το 1978 οι άνω των 65 ετών, σήμερα στην τέταρτη ηλικία ανήκουν όσοι ξεπερνούν τα 75 έτη. Το ποσοστό γήρανσης το 1932 έφθανε το 27%, σήμερα τα άτομα τέταρτης ηλικίας είναι 9%. Αντί του ποσοστού των ατόμων που υπερβαίνουν μια ορισμένη ηλικία, πιο σωστό είναι να λαμβάνεται ως δείκτης γήρανσης ο μέσος αριθμός ετών με κακή υγεία που ζουν οι ηλικιωμένοι. Στόχος είναι η μέση ηλικία των ατόμων που βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση να αυξάνεται, ώστε το ποσοστό τους να μειώνεται και η μέση διάρκεια να μην υπερβαίνει τα 6 έτη. Επίτευξη του στόχου σημαίνει ότι το ποσοστό πραγματικής γήρανσης του πληθυσμού μειώνεται.

Οι ηλικιωμένοι εργαζόμενοι αποδίδουν. Έχει διαπιστωθεί ότι, αντίθετα με τρέχουσες αντιλήψεις, οι εργαζόμενοι μέσης ηλικίας συμβάλλουν περισσότερο από τους νεώτερους σε καινοτομικά επιτεύγματα. Ένας εργαζόμενος 55 ή και 65 ετών, σε σχέση με ένα 25 ετών, διαθέτει υψηλότερο δυναμικό καινοτομίας. Απαιτούνται αρκετά χρόνια ανάμεσα στην γέννηση μιας ιδέας και την στιγμή που οι εφαρμογές της έχουν κατανοηθεί και ενεργοποιηθεί και η όλη διαδικασία είναι καλύτερα να καθοδηγείται από τους έμπειρους δημιουργούς της ιδέας.

Επίλογος

Η μαλθουσιανή ανησυχία προκαλεί αρνητική κοινωνική ανάδραση, αφού η κοινωνία δεν στέκεται σαν αμέτοχος παρατηρητής των όσων συμβαίνουν, αντίθετα παίζει ενεργό ρόλο. Οι προβλέψεις καταστροφών δεν επαληθεύθηκαν, κυρίως επειδή είχαν αγνοήσει την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων συστημάτων, την κοινωνική ενεργοποίηση και την τεχνολογική ανάπτυξη που μπορεί να αλλάζει την φέρουσα ικανότητα.

Το ζήτημα του υπερπληθυσμού δεν φαίνεται πλέον ιδιαίτερα ανησυχητικό. Οι δημογραφικές αναλύσεις φανερώνουν ότι περιορίζεται γρήγορα ο ρυθμός αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού. Η προβλεπόμενη αύξηση στο τέλος του αιώνα δεν είναι τόσο μεγάλη, ώστε να ανατρέψει τις βελτιώσεις που η υπάρχουσα και αναμενόμενη οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη φέρνουν σε διατροφή, υγεία, εκπαίδευση και πλαίσιο ζωής. Επιπλέον, η γραμμική σχέση μεταξύ αύξησης του πληθυσμού και επιβάρυνσης των πόρων δεν είναι δεδομένη. Η εμπειρία των τελευταίων δεκαετιών δείχνει ότι, με ορθολογικότερη κατανάλωση κρέατος, η τροφή μπορεί να επαρκέσει. Οι ενεργειακές προοπτικές είναι θετικές, χάρη στην ραγδαία ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών και στις τεχνολογίες εξοικονόμησης. Βέβαια, σήμερα, εκατοντάδες εκατομμύρια κάτοικοι του πλανήτη εξακολουθούν να στερούνται τροφής και πόσιμου νερού. Η ταχεία αύξηση του πληθυσμού στις φτωχότερες χώρες αποτελεί σημαντική πρόκληση για την εφαρμογή της Ατζέντας 2030 για Αειφόρο Ανάπτυξη του ΟΗΕ, η οποία στοχεύει στην εξαφάνιση της ακραίας φτώχειας και πείνας, στην ανάπτυξη συστημάτων εκπαίδευσης και υγείας, στην ισότητα των φύλων, στην ενδυνάμωση της θέσης των γυναικών και στην μείωση των ανισοτήτων.

Σχετικά με την εξάντληση πόρων ανανεώσιμων, όπως το καθαρό νερό και μη ανανεώσιμων, όπως τα σπάνια μέταλλα που είναι απαραίτητα για τα σύγχρονα προϊόντα (κινητά τηλέφωνα, υπολογιστές, ανεμογεννήτριες κ.λπ.), η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη πιθανώς θα φέρει εναλλακτικές δυνατότητες, η ανακύκλωση και η επαναχρησιμοποίηση αποβλήτων μπορεί να καλύψουν σημαντικό μέρος της ζήτησης, η εκμετάλλευση θα γίνει αποδοτικότερη και περιβαλλοντικά ασφαλέστερη. Πολλοί αναρωτιούνται αν είναι δυνατή η διατήρηση του σημερινού υψηλού καταναλωτικού επιπέδου των ανεπτυγμένων χωρών ή η επέκτασή του σε όλους τους κατοίκους του πλανήτη. Το ερώτημα παραμένει ανοικτό προς το παρόν. Πάντως, έχοντας ως δεδομένη την επιτυχή μείωση της γεννητικότητας, δεν αποκλείεται η στενότητα των πόρων της Γης να αντιμετωπισθεί αποτελεσματικά με τεχνολογικές καινοτομίες σε παραγωγή, διαχείριση και εξοικονόμηση ενέργειας, τροφίμων και λοιπών προϊόντων.

Η σημαντική γήρανση του πληθυσμού στο τέλος του αιώνα, ακόμα και στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες, είναι αναπόφευκτη, από την στιγμή που περιορίζεται η γεννητικότητα. Το φαινόμενο παρουσιάζει κακή επικοινωνιακή εικόνα αλλά δεν είναι οπωσδήποτε αρνητικό, εφόσον παρατηρείται ταχεία αύξηση του προσδοκίμου ζωής ατόμων με καλή υγεία και χωρίς αναπηρία. Η αύξηση της μέσης διάρκειας υγιούς ζωής συνεπάγεται μεν μια σχετική επιβάρυνση των συστημάτων υγείας, αλλά φυσιολογικά οδηγεί σε αύξηση του χρόνου παραγωγικής εργασίας και ενεργών δραστηριοτήτων.

Για να μάθετε περισσότερα:

Joel Cohen (1995). How many people can the Earth support? Norton, New York

Cass Sunstein (2014). Un incroyable pari autour de la surpopulation, La Recherche, 484, pp 60-65

Kimon Hadjibiros (2013). Human Ecology. Are its Predictions Reliable? Proceedings of the 13th International Conference on Environmental Science and Technology

https://www.un.org/development/desa/publications/world-population-prospects-the-2017-revision.html

http://www.theworldcounts.com/counters/shocking_environmental_facts_and_statistics/world_population_clock_live

https://www.nytimes.com/2013/03/31/jobs/why-innovators-get-better-with-age.html