Κιμων Χατζημπιρος:Μεταλλαξη με αρμονια

Από το Books Journal

Το ιαπωνικό παράδειγμα είναι διδακτικό. Συνίσταται στην εκπληκτική μεταμόρφωση και εξέλιξη που εμφάνισε η Ιαπωνία, κατόπιν μεταπολεμικής κατοχής. Εκδηλώθηκε με εντυπωσιακή βιομηχανική ανάπτυξη και, παράλληλα, άνθιση της τέχνης και της επιστήμης. Το απολύτως επιτυχές «μνημόνιο» βασίστηκε στις γόνιμες ιδιαιτερότητες που είχε η νησιωτική ασιατική χώρα ήδη από την προϊστορική εποχή, στον εκσυγχρονισμό της κατά τον 19^ο αιώνα, στην μόνιμη επικράτηση αξιοκρατίας και κοινωνικής αρμονίας και στις τραγικές συνέπειες του πολέμου. Πρόκειται για ένα μοναδικό κοινωνικό πείραμα που έστρεψε μια ιδιόμορφη κοινωνία από τον μιλιταρισμό σε προχωρημένο ειρηνικό πολιτισμό, με μεγάλα επιτεύγματα και κεντρική θέση στον κόσμο κατά τις τελευταίες δεκαετίες.

Οι αρχαίες ιαπωνικές κοινωνίες ευνοήθηκαν από την γεωγραφία και το περιβάλλον και κατατάσσονται ανάμεσα στις πιο αξιοσημείωτες στον κόσμο. Οι πρόγονοι των Ιαπώνων μετακινήθηκαν από την ήπειρο στα νησιά και ήταν ένας από τους αρχαιότερους λαούς που ανέπτυξαν λίθινα εργαλεία με λειασμένα οξύληκτα άκρα, πριν 30.000 χρόνια. Η αρχαιότερη γνωστή κατασκευή κεραμικών δοχείων έγινε στην Ιαπωνία πριν 12.700 χρόνια από μόνιμα εγκατεστημένους κυνηγούς-συλλέκτες και συνοδεύτηκε από ραγδαία αύξηση του πληθυσμού. Οι οικολογικές ιδιαιτερότητες των νησιών επέτρεψαν υψηλή αγροτική και αλιευτική παραγωγικότητα. Ένας πυκνοκατοικημένος μικρόκοσμος έζησε συντηρητικά, σχετικά απομονωμένος, πλούσιος και σταθερός επί 10.000 χρόνια. Περί το 400 π.Χ. η εισαγωγή σιδηρών εργαλείων έφερε μια πιο οργανωμένη γεωργία και, ακολούθως, πληθυσμιακή αύξηση, κοινωνική διαστρωμάτωση, συχνούς πολέμους και αργότερα πολιτική ενοποίηση. Από το 712 μ.Χ. το ιαπωνικό κράτος, με αυτοκρατορική δυναστεία, διατηρεί την πολιτική ανεξαρτησία και τον πολιτισμό του. Με την παλινόρθωση Μέϊτζι, το 1868, υποχωρούν οι φεουδαρχικοί θεσμοί, ενισχύονται τεχνικοί και γραφειοκράτες, προκαλείται κύμα εκσυγχρονισμού και γρήγορη οικονομική μεγέθυνση που, κατά τον ύστερο 19^ο αιώνα, έκαναν την Ιαπωνία την πρώτη ασιατική χώρα που επωφελήθηκε από την Βιομηχανική Επανάσταση, απέκτησε γραπτό Σύνταγμα, εκλεγμένο Κοινοβούλιο και ανεξάρτητη δικαιοσύνη.

Προπολεμική περίοδος

Η διακυβέρνηση ήταν απολυταρχική, ο αυτοκράτωρ-θεός με απόλυτη εξουσία ταυτιζόταν με το κράτος. Η παραμικρή κριτική εθεωρείτο ιεροσυλία, θεμελιώδη δικαιώματα όπως ελευθερία σκέψης, λόγου, τύπου, συγκεντρώσεων ή ακαδημαϊκή ελευθερία δεν υπήρχαν. Τα κοινωνικά στρώματα των εργατών, αγροτών και μικρών εμπόρων καταπιέζονταν, χωρίς προστασία έναντι αυθαίρετων συλλήψεων, εισβολής στην κατοικία ή κατάσχεσης υπαρχόντων από την κρατική εξουσία.

Εθνικιστές διανοούμενοι μιλούσαν για την παρακμή της Ευρώπης και έβλεπαν την Ιαπωνία ως τον φυσικό ηγέτη της ανατολικής Ασίας. Με το σύνθημα «η Ασία στους Ασιάτες» ως φυσικό δικαίωμα ενός αρχαίου ασιατικού πολιτισμού, η ιαπωνική κυριαρχία επιβλήθηκε σταδιακά κατά την δεκαετία του 1930 στην ανατολική ακτή της Κίνας. Τέτοιες ιδέες, σε συνδυασμό με την παραδοσιακή ιαπωνική πειθαρχία και μια προσωρινή υποχώρηση του ιαπωνικού πραγματισμού, οδήγησαν στον καταστροφικό πόλεμο.

Κατοχή

Η Ιαπωνία εξήλθε κατεστραμμένη από τον 2^ο Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ είναι η μοναδική χώρα που υπέστη την ατομική βόμβα. Με την συνθηκολόγηση της 2/9/1945 ξεκίνησε η κατοχή του συνόλου του ιαπωνικού εδάφους, κυρίως από τις ΗΠΑ. Για πρώτη φορά, η νησιωτική χώρα καταλαμβανόταν από ξένη δύναμη. Επανέκτησε την ανεξαρτησία της και έγινε σύμμαχος των ΗΠΑ την 28/4/1952.

Οι Αμερικανοί εκτιμούσαν ότι η κυριαρχία στην Ιαπωνία ήταν σημαντική ευκαιρία ανάσχεσης της κομμουνιστικής εξάπλωσης στην Ασία. Δεν υπήρχε όμως εμπειρία δημοκρατίας, μόνο μακρόχρονη αυταρχική διακυβέρνηση. Η επίδραση στον τρόπο σκέψης σε θέματα δημοκρατίας αποτέλεσε αντικείμενο σοβαρού προβληματισμού μεταξύ Αμερικανών ακαδημαϊκών και εμπειρογνωμόνων. Επρόκειτο για ένα γιγάντιο πείραμα κοινωνικής μηχανικής. Επί 6 χρόνια, είχαν την μοναδική ευκαιρία να επηρεάσουν την Ιαπωνία, για να παραμείνει δημοκρατική μετά το τέλος της κατοχής. Το εξαιρετικά φιλόδοξο σχέδιο, σε αντίθεση με τις μετέπειτα αμερικανικές επεμβάσεις σε Βιετνάμ και Ιράκ, στέφθηκε με επιτυχία. Η σχετικά σύντομη κατοχή ενσωματώθηκε στην ιαπωνική ιστορική εξέλιξη, φέρνοντας μείζονες κοινωνικές αλλαγές και ταχεία πρόοδο.

Ο MacArthur, αρχηγός των συμμαχικών δυνάμεων κατοχής από το 1945 έως το 1951, προχώρησε, αποφασιστικά, αν όχι αυταρχικά, σε άμεσα μέτρα, με μεταρρυθμίσεις, αποστρατικοποίηση και τιμωρία του μιλιταρισμού της Ιαπωνίας. Κρίθηκαν ένοχοι 5.000 για εγκλήματα πολέμου και περισσότεροι από 900 εκτελέσθηκαν.

Οι Ιάπωνες, παραδοσιακά πραγματιστές και βαθιά απογοητευμένοι από την πολιτική ηγεσία τους που έφερε την καταστροφή, δέχθηκαν την αλλαγή. Δεν ήταν μια οποιαδήποτε κοινωνία, αλλά το πιο οργανωμένο, συμπαγές και πειθαρχημένο έθνος στην Ασία, με μοντέρνα βιομηχανική υποδομή και σημαντικό σώμα έμπειρων επιστημόνων, τεχνικών και διοικητικών στελεχών. Μαθημένοι να σέβονται την αξιοκρατία και την αισθητική, εντυπωσιάσθηκαν από την ανωτερότητα του δημοκρατικού τρόπου ζωής που εισήγαγε η συνετά καλοπροαίρετη αμερικανική διοίκηση κατοχής, ενώ αφομοίωσαν με ενθουσιασμό και εκλέπτυναν διακεκριμένα στοιχεία της αμερικανικής κουλτούρας.

Η κατοχική διοίκηση βοήθησε την χώρα να τραφεί, να ανοικοδομηθεί και να μοιρασθεί την αμερικανική τεχνολογία. Πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, με φιλελεύθερο ειρηνιστικό Σύνταγμα, αναμόρφωση της εκπαίδευσης και της δημόσιας υγείας. Τα πρώτα 2 χρόνια δρομολογήθηκαν οι πιο θεμελιώδεις αλλαγές, όπως μετατροπή του αυτοκράτορα σε πρόσωπο χωρίς πολιτική εξουσία, ενδυνάμωση του κοινοβουλευτικού συστήματος, απόδοση δικαιωμάτων στις γυναίκες, αναδιανομή της γης με όφελος για τους περισσότερους αγρότες και μείωση της ισχύος των πλούσιων γαιοκτημόνων. Η Ιαπωνία μεταμορφώθηκε σε λειτουργική δημοκρατία, ανάχωμα κατά του κομμουνισμού. Παράλληλα, οι ΗΠΑ εξασφάλισαν την προστασία της έναντι στρατιωτικής απειλής.

Οι επαναστάσεις δεν ταιριάζουν στην Ιαπωνία. Προωθήθηκαν ριζικές αλλαγές, χωρίς όμως ολική αντικατάσταση του παλιού από το καινούργιο. Ο εκδημοκρατισμός, η αποκληθείσα από τον MacArthur «τεχνητή επανάσταση», επηρέασε δραστικά την δομή της ιαπωνικής κοινωνίας και ζωής και δημιούργησε σταθερή βιώσιμη κατάσταση.

Περίοδος ανάπτυξης

Με το τέλος της κατοχής, αναπτύχθηκαν στενές σχέσεις με τις ΗΠΑ στον εμπορικό, τεχνολογικό και πολιτιστικό τομέα. Το ιαπωνικό έθνος είναι σήμερα από τα πιο φιλοαμερικανικά στον κόσμο, τα ποσοστά θετικών γνωμών ανήλθαν για τις ΗΠΑ σε 85% (2011) και για τους Αμερικανούς σε 75% (2017), ενώ αντίστοιχα οι Αμερικανοί βλέπουν θετικά την Ιαπωνία σε ποσοστό 87% (2018). Η Ιαπωνία, χάρη σε βιομηχανικά προϊόντα όπως αυτοκίνητα, ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές, απέκτησε πλεονασματικό εμπορικό ισοζύγιο. Επίσης, ζηλευτό κοινωνικό επίπεδο και το υψηλότερο προσδόκιμο ζωής στον πλανήτη. Η ανεργία παρέμεινε επί δεκαετίες σε εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά. Παράλληλα, διακρίθηκε σε τέχνες και επιστήμες. Ο ιαπωνικός κινηματογράφος είναι ανεκτίμητος θησαυρός, με κορυφαίους δημιουργούς όπως οι Όζου, Κουροσάβα, Μιζογκούτσι , Σίντο, Οσίμα και πολυάριθμα αριστουργήματα, π.χ. «Ταξίδι στο Τόκυο», «Ραν», «Επτά Σαμουράϊ», «Ουγκέτσου Μονογκατάρι», «Αυτοκρατορία των αισθήσεων», «Ονιμπάμπα». Κατά την μεταπολεμική περίοδο, 22 Βραβεία Νόμπελ Φυσικής, Χημείας ή Ιατρικής και 3 Λογοτεχνίας απονεμήθηκαν σε Ιάπωνες επιστήμονες και συγγραφείς, αντίστοιχα. Με το Νόμπελ Ειρήνης στον Εϊζάκου Σάτο το 1974, υπογραμμίσθηκε «ο ρόλος του ιαπωνικού λαού στην προώθηση στενών φιλικών δεσμών με τα άλλα έθνη και στην στερέωση θεμελίων ανάπτυξης και προόδου. Μετριάζοντας την εθνικιστική τάση στη μεταπολεμική Ιαπωνία, ο Σάτο προσέφερε τα μέγιστα στην ειρήνη».

Η έντονη ανάπτυξη κράτησε σχεδόν 40 χρόνια, κάνοντας την Ιαπωνία 3^η οικονομική δύναμη του πλανήτη. Βασίσθηκε στην καλά εκπαιδευμένη εργατική της δύναμη, στην αφθονία στελεχών με διοικητικές και τεχνικές ικανότητες, στο υψηλό επίπεδο επενδύσεων και τεχνολογίας και σε συνετή φορολογία. Πάντως, το ιαπωνικό επιχειρηματικό μοντέλο, βασισμένο περισσότερο στην μίμηση, σύνθεση και βελτίωση προηγούμενων καινοτομιών, ίσως άγγιξε τα όριά του. Οι πιο αδύναμες οικονομικές επιδόσεις κατά τις τελευταίες δεκαετίες θα ερμηνεύονταν από τον οικονομολόγο Joseph Schumpeter ως έλλειψη «δημιουργικής καταστροφής» στις επιχειρήσεις, στις θέσεις εργασίας, στις εταιρικές ιεραρχίες. Για να αποκτήσει η ιαπωνική οικονομία νέα ζωτικότητα, θα χρειαζόταν πολιτική διάθεση για νέες δραστικές μεταρρυθμίσεις.

Η ιαπωνική κοινωνία είναι συναινετική, οι αλλαγές χρειάζονται χρόνο, αλλά όταν αποφασισθούν, πραγματοποιούνται γρήγορα. Π.χ. από ρυπασμένο βιομηχανικό κράτος έχει γίνει χώρα με προχωρημένη αντιμετώπιση της ρύπανσης. Οι διαρθρωτικές αλλαγές συχνά καθυστερούν επί χρόνια για να ελαχιστοποιείται ο κοινωνικός πόνος. Η απασχόληση διατηρείται, ακόμα και αν γίνει αντιπαραγωγική, η κατάργηση επιχειρήσεων ή τεχνολογιών αποφεύγεται όταν μπορεί να προκληθούν σοβαρά κοινωνικά προβλήματα, όπως μαζική ανεργία ή εγκληματικότητα. Η οικονομία καλλιεργείται σαν γιαπωνέζικος κήπος, κρατώντας το παλιό και, ταυτόχρονα, αφήνοντας νέες ιδέες να ανθίσουν. Ακόμα και αρχαϊκού τύπου επιχειρήσεις αφήνονται να συνυπάρξουν με εταιρείες υψηλής τεχνολογίας. Απουσιάζουν φαινόμενα όπου ολόκληρες βιομηχανίες ή πόλεις μαραίνονται επειδή νέες τεχνολογίες ή ανταγωνιστές αποδείχθηκαν ισχυρότεροι. Είναι ένα μοντέλο που κρατά αποστάσεις από τις κλασικές θεωρητικές προσεγγίσεις, ευνοώντας «δημιουργική διατήρηση αντί καταστροφής».

Πάντως, ο δισταγμός έναντι των αλλαγών μπορεί να γίνει μπούμερανγκ. Η Ιαπωνία, χώρα ενεργειακά φτωχή, δεν ανέβηκε γρήγορα στο τραίνο των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ), παρέμεινε πολύ εξαρτημένη από ορυκτά καύσιμα και πυρηνικά εργοστάσια. Χρειάστηκε η καταστροφή στη Φουκουσίμα το 2011 για να αρχίσει ένα διστακτικό πρόγραμμα ανάπτυξης των ΑΠΕ.

Κοινωνικό υπόβαθρο

Στην Ιαπωνία υπάρχει ισχυρή παράδοση αξιοκρατίας. Μετά την παλινόρθωση Μέϊτζι και την πτώση της τάξης των σαμουράϊ, η γραφειοκρατική διοίκηση έγινε σταδιακά η πιο δυνατή κοινωνική ομάδα, μια αφοσιωμένη ελίτ που είχε ουσιαστικά αναλάβει τον έλεγχο του κράτους. Από το 1900 μέχρι το 1945, 27 από τους 30 πρωθυπουργούς προήλθαν από τον διοικητικό μηχανισμό. Οι υψηλόβαθμες θέσεις στην διοίκηση είχαν πάψει να αποκτώνται μέσω αριστοκρατικών κληρονομικών δικαιωμάτων, οικογενειακών σχέσεων ή πλούτου. Σε αντίθεση με ευρωπαϊκές χώρες, ελάχιστα μέλη της αριστοκρατίας γίνονταν με ευκολία στελέχη του κράτους. Οι γραφειοκράτες επιλέγονταν με αυστηρά αξιοκρατικές αρχές, η πρόσληψη γινόταν μέσω ανοικτών διαγωνισμών και η προαγωγή καθοριζόταν από την ικανότητα του υπαλλήλου. Ένα σύστημα γενικής εκπαίδευσης είχε εφαρμοσθεί σε όλη την χώρα, μειώνοντας σταδιακά τα χάσματα μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Έγινε εφικτό για τους κοινούς θνητούς να τελειώνουν απαιτητικές σπουδές στο πανεπιστήμιο και να θέτουν υποψηφιότητα για διοικητικές θέσεις. Η ίδια τακτική συνεχίσθηκε και μετά τον πόλεμο.

Πολύ ομοιογενής η ιαπωνική κοινωνία, είναι αρκετά κλειστή στους ξένους, π.χ. η μουσουλμανική μειονότητα είναι ελάχιστη. Η θρησκευτική ελευθερία είναι νομικά κατοχυρωμένη, ωστόσο η κοινωνία θεωρεί την θρησκεία αυστηρά προσωπική υπόθεση και, έμμεσα αλλά αποφασιστικά, αποδοκιμάζει ομάδες που φέρνουν την θρησκεία στην δημόσια σφαίρα, τείνοντας να ασκήσουν πολιτική δραστηριότητα.

Η χώρα βασίζεται στην αρμονία. Με βασικές αξίες την αφοσίωση, την πειθαρχία, την εργατικότητα, κυριαρχεί ένα πνεύμα αμοιβαίας βοήθειας ως ο δρόμος προς την ευτυχία. Ο καθένας αισθάνεται νομιμόφρων προς την ομάδα όπου ανήκει, ο εργαζόμενος συνδέεται με την εταιρεία και δύσκολα την εγκαταλείπει χωρίς να χάσει την κοινωνική του καταξίωση. Οι ιαπωνικές αξίες αποτελούν θετικούς συντελεστές οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, αλλά, όπως έδειξε η Ιστορία, μπορούν να οδηγήσουν και σε ακρότητες. Η ιαπωνική κοινωνία είχε μεγάλες ενοχές για τα πεπραγμένα της στον πόλεμο, θέλησε να απολογηθεί προς τους άλλους λαούς και έδειξε έμπρακτα ότι συνετίσθηκε, ασκώντας φιλειρηνική πολιτική και καταβάλλοντας μεγάλη προσπάθεια για να προοδεύσει.

Επιμύθιο

Η Ιαπωνία αποτελεί ιδανικό παράδειγμα για χώρες που η εθνική υπερηφάνεια τις εμποδίζει να αναγνωρίσουν τα λάθη τους και αδυνατούν να μπουν σε ενάρετο κύκλο. Ο πραγματισμός την οδήγησε σε ριζικές μεταρρυθμίσεις που στήριξαν την επιδίωξη ισχυρής οικονομίας και εθνικής ανεξαρτησίας.

Θα ακολουθήσει μελλοντικά η Κίνα τον δρόμο της ιαπωνικής αρετής; Συνηγορούν μεν η κουλτούρα του κομφουκιανισμού, η έμφαση στην ανθρώπινη αλληλεξάρτηση, η πειθαρχία, δεν υπάρχει όμως ο παράγων μιας πολεμικής καταστροφής και, φυσικά, ένα γιγάντιο «μνημόνιο» δεν είναι εφικτό.

Για να μάθετε περισσότερα:

Kazuo Kawai (1951). American Influence on Japanese Thinking. The Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 278, 23-31

Kazuo Kawai (1960). Japan's American Interlude. University of Chicago Press