ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΚΑΣΤΑΝΑΣ: ΓΙΑΤΙ ΤΟ 1821 - ΕΝΑΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Μια ομιλία  του Λεωνίδα Καστανά στο σχολείο με αφορμή την γιορτή της 25^ης Μαρτίου

Υπήρξε το κρυφό σχολείο; Πήδηξαν οι Σουλιώτισες στου Ζαλόγγου τη μεριά; Πόσο Έλληνες ήταν οι οπλαρχηγοί; Όποια και να είναι η αλήθεια και έτσι και αλλιώς δεν έχει καμιά σημασία  για τον πολίτη, για κάποιον που δεν είναι ιστορικός ερευνητής. Ούτε έχει σημασία αν το λάβαρο της επανάστασης υψώθηκε από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό στην Αγια Λαύρα την 25η Μαρτίου, δηλαδή ανήμερα  του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου  ή λίγες μέρες αργότερα στην Πάτρα, όπως και έγινε.

Όλα τα έθνη κατασκευάζουν μύθους για να τονώσουν την εθνική τους συνείδηση. Είναι η ιδεολογική τους πανοπλία για να επιβιώσουν μέσα στους αιώνες, σε δύσκολες εποχές και με δύσκολους γείτονες, όπως εμείς.  Και το θρησκευτικό συναίσθημα αρθρώνεται με την εθνική ταυτότητα και την ενισχύει. Ή τέλος πάντων οι Έλληνες την εποχή εκείνη επέλεξαν να συνδέσουν την αναδυόμενη εθνική τους ταυτότητα με την ορθοδοξία. Δικαίωμά τους. Μακριά από μας ο εθνομηδενισμός.

Γιατί το 1821; Σχεδόν 400 χρόνια οι Οθωμανοί είχαν υπό τον ζυγό τους την Ελλάδα αλλά και την υπόλοιπη Βαλκανική. Οι προηγούμενες μικρές εξεγέρσεις δεν είχαν τύχη. Γιατί το 1821;

Αν ψάξουμε λίγο την εποχή εκείνη και τη διεθνή κατάσταση ίσως κάτι καταλάβουμε. Της ελληνικής επανάστασης προηγούνται δυο κοσμοϊστορικές αστικές και δημοκρατικές επαναστάσεις που μας επηρεάζουν βαθύτατα. Η Αμερικάνικη επανάσταση το 1776 με την περίφημη διακήρυξη ανεξαρτησίας, και η Γαλλική επανάσταση το 1789  της οποίας οι ιδέες «Ελευθερία, Ισότητα, αδελφοσύνη» ήταν πιο κοντά μας και  λόγω Ευρώπης. Είναι η εποχή ανάδυσης των εννοιών της Δημοκρατίας, του Συντάγματος, της ανεξαρτησίας και του έθνους. Είναι η εποχή της πολιτικής εφαρμογής των ιδεών του διαφωτισμού.

Βέβαια σημαντικό ρόλο παίζουν και οι διαλυτικές τάσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία και κυρίως η σύγκρουση της Υψηλής Πύλης με τον Αλή Πασά που δίνει ευκαιρίες για την ανάπτυξη απελευθερωτικών κινημάτων εντός της.

Την ίδια εποχή στην επιστήμη και στην τεχνολογία τρέχει η βιομηχανική επανάσταση  (1760-1860). Λίγο πριν λίγο μετά το 1821 έχουμε ανακαλύψεις όπως  η μηχανή παραγωγής ηλεκτρικών φορτίων (1706), το Υδραργυρικό θερμόμετρο (1714), οι Νόμοι των αερίων (1738), ο προσδιορισμός της σύστασης αέρα (1738), η μηχανή του Watt (1781), το αερόστατο (1783), η  μπαταρία και η  ηλεκτρόλυση (1800), η ατομική θεωρία (1803),  η υπόθεση του Avogadro (1811),  η λάμπα Ιωδίου (1815), ο ηλεκτρομαγνητισμός (1820), τα επαγωγικά φαινόμενα (1821), η κατασκευή της πρώτης οργανικής ουσίας της ουρίας από ανόργανα υλικά (1828), η γεννήτρια (1831) και ο τηλέγραφος (1844).

Η νεωτερική εποχή για την Ευρώπη  έχει αρχίσει και η Ελλάδα η αρχαία κοιτίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι ακόμα στο ζυγό του βάρβαρου Σουλτάνου.

Η επανάσταση του 1821 είναι η απαρχή του ελληνικού κράτους όπως περίπου το ξέρουμε σήμερα. Της ανεξάρτητης και ελεύθερης  ελληνικής δημοκρατίας.

Κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον

Ποιες κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές οδήγησαν στην Επανάσταση και ποιες είναι οι αιτίες που την προκάλεσαν. Χάρη στους Ναπολεόντειους Πόλεμους (1803-1815) και τις ανάγκες ανεφοδιασμού των εμπόλεμων ευρωπαϊκών χωρών από «ουδέτερα» πλοία, η ναυτιλία, το εμπόριο και τα συναφή επαγγέλματα γνώρισαν πρωτοφανή ανάπτυξη, δημιουργώντας νέα δεδομένα στην παραγωγή.

Η επιχειρηματικότητα που λέγαμε πριν μερικές μέρες στο αντίστοιχο project της Α λυκείου.

 Στα χέρια των υπόδουλων Ελλήνων βρέθηκε ξαφνικά πολύ χρήμα. Πολλά ήταν τα πλούτη που είχαν αποκομίσει οι εφοπλιστές αλλά και οι Έλληνες έμποροι των παροικιών. Ίσως δεν είναι τόσο γνωστός ο ρόλος των χρηματοδοτών, αυτών δηλαδή που έβαλαν τα λεφτά τους για την εξέγερση όπως οι  Αβέρωφ, Βαρβάκης, Ριζάρης, Ζάππας, Βέλλιος και Σταύρου.

 Η οικονομική άνθηση ανακόπηκε όμως με τη λήξη των Ναπολεόντειων Πολέμων. Τα ευρωπαϊκά πλοία επέστρεψαν στις θάλασσες, εκτοπίζοντας τα ελληνικά, το εμπόριο και οι συναλλαγές έπεσαν κατακόρυφα, ήρθε η ανεργία, η ύφεση και η κρίση όχι μόνο στον ναυτιλιακό ή εμπορικό τομέα αλλά και σε όλα τα εξαρτώμενα από αυτόν επαγγέλματα,  από τον ναυπηγό, τον ξυλουργό και τον βιοτέχνη μέχρι τον βυρσοδέψη, τον μπακάλη και τον χαμάλη του λιμανιού, όπως έλεγε και ο αείμνηστος ιστορικός μας Βασίλης Κρεμμυδάς.

Οι νέες κοινωνικές τάξεις που είχαν δημιουργήσει οι εξελίξεις έμεναν μετέωρες αφού δεν υπήρχε  κράτος να τις προστατεύσει. Υπήρχαν όμως και  μεγάλα χρηματικά κεφάλαια που παρέμεναν ανενεργά, τόσο στα χέρια των εφοπλιστών όσο και των επιχειρηματιών στις ελληνικές παροικίες. Η Επανάσταση φάνταζε ιδεώδης λύση τόσο για τις επενδύσεις όσο και για την ανεργία! Να διώξουμε δηλαδή το αντιδραστικό καθεστώς του βάρβαρου οπισθοδρομικού Σουλτάνου να φέρουμε δημοκρατία και ανεξαρτησία, να συνδεθούμε με την Ευρώπη, να γίνουν δουλίτσες και επενδύσεις, να δουλέψει ο κοσμάκης να φάει γλυκό ψωμάκι, Σας θυμίζουν τίποτα όλα αυτά;

Η οικονομική κρίση της εποχής επισπεύδει την επανάσταση αλλά δεν την καθορίζει. Η ορθόδοξη χριστιανική πίστη παίζει τον θετικό της ρόλο  αλλά ούτε αυτή την καθορίζει αφού ο ανώτατος θεσμός, το Πατριαρχείο, αφορίζει τους επαναστάτες και καταδικάζει την εξέγερση.

Το ΕΘΝΟΣ φίλοι μου. Η νεοσύστατη έννοια του έθνους ήταν που διαφοροποιούσε βασικά τον υπόδουλο από τον κατακτητή. Η οικονομική άνεση των Ελληνικών παροικιών της Ευρώπης, δημιουργούσε μια αστική τάξη εύρωστη και ανοικτή στα μηνύματα του Διαφωτισμού. Και εδώ η Παιδεία αυτών των ανθρώπων έπαιξε καταλυτικό ρόλο. Πάνω σ αυτό στηρίχθηκε η Φιλική Εταιρεία και άρχισε να εργάζεται στην κατεύθυνση της ίδρυσης ενός ανεξάρτητου αστικού ελληνικού κράτους. Ο Κοραής (1748-1833) και ο Ρήγας Φεραίος (1757-1798), ο Δημήτριος Καταρτζής(1730-1807) και ο Άνθιμος Γαζής (1758-1828) υπήρξαν οι Έλληνες διανοούμενοι ηγέτες αυτής της νεωτερικότητας, οι πατέρες του Έθνους.

Σε όλη τη διάρκεια της Επανάστασης διεξαγόταν μια συνεχής, αδυσώπητη πάλη ανάμεσα στην παράδοση και στη νεωτερικότητα, σύγκρουση που υπέβοσκε ήδη από πριν κι εκδηλώθηκε τόσο με τους πρώτους εμφυλίους του 1824-25 όσο και αργότερα επί Καποδίστρια, οπότε η νεωτερικότητα κινδύνεψε περισσότερο. Η νεωτερικότητα είχε «κατακτήσει» τη διανόηση, την αστική τάξη και τη ναυτιλία.

Το  καθεστώς του Σουλτάνου ήταν πολύ βάρβαρο για τους υπόδουλους. Δικαιώματα δεν είχαν, η φορολογία ήταν βαριά, οι αυθαιρεσίες και οι βαρβαρότητες της εξουσίας ήταν συχνές. Η ελληνική επανάσταση ήταν ουσιαστικά μια ευρωπαϊκή φιλελεύθερη  επανάσταση, Το Οθωμανικό κράτος δεν της έδωσε σημασία και η επανάσταση άρχισε να κάνει νίκες και έτσι να αλλάζει το status quo στην Ανατολική Μεσόγειο. Άλλαξε και  την ως τότε πολιτική της Ιεράς Συμμαχίας, δηλαδή της Ευρώπης,  και το δόγμα περί ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Οι εξεγερμένοι κάνουν και σοβαρή διεθνή πολιτική. Σπεύδουν να ζητήσουν την προστασία της Αγγλίας όταν βλέπουν ότι το 1825 στην κρίσιμη φάση του αγώνα, με τον Ιμπραήμ να αλωνίζει στην Πελοπόννησο, τα πράγματα δυσκολεύουν. Ζητούν δάνεια από όλες τις Μεγάλες Δυνάμεις, ώστε να αποσπάσουν μια έμμεση, έστω, αναγνώριση και να διεθνοποιηθεί το ελληνικό ζήτημα. Άμα σε δανείζουν θα θέλουν και να πάρουν πίσω τα λεφτά τους άρα θα σε υποστηρίξουν. Κάτι σαν τα μνημόνια δηλαδή. Πολλά μπορεί να «εξαφανίστηκαν» αλλά τη δουλειά της έκαναν.

Η δραστηριοποίησή των Ευρωπαίων στον ελληνικό χώρο συνέβαλε στη μετατροπή του ελληνικού αγώνα από περιφερειακό ζήτημα, το οποίο αφορούσε σχεδόν αποκλειστικά τον σουλτάνο, σε ευρωπαϊκό επαναστατικό κίνημα οργανωμένο στη βάση των δικαιωμάτων των εθνών για αυτονομία και ελευθερία. Η διεθνοποίηση οδηγεί στη ναυμαχία του Ναβαρίνου (1827) και στο οριστικό τέλος της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Πελοπόννησο. Η νίκη των συμμαχικών δυνάμεων προκαλεί ενθουσιασμό στην Ευρώπη και ο ζυγός γέρνει υπέρ της ελληνικής επανάστασηςασης

Ο χαρακτήρας της επανάστασης

H ελληνική επανάσταση ήταν μια δημοκρατική και φιλελεύθερη επανάσταση. Στις 15 Ιανουαρίου 1822, λίγους μήνες μετά την έναρξη των εχθροπραξιών, ψηφίστηκε από την Πρώτη Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο η περίφημη «Διακήρυξις της Ανεξαρτησίας της Ελλάδος». Πρόκειται για ένα σπουδαίο κείμενο που διαπνέεται από τα δημοκρατικά και φιλελεύθερα ιδεώδη της αμερικανικής και της γαλλικής επανάστασης. Δεν είναι τυχαίο ότι η Ελληνική Διακήρυξη θυμίζει τόσο πολύ την Αμερικανική της 4ης Ιουλίου 1776.

Τα πρώτα ελληνικά Συντάγματα ήταν πολύ προχωρημένα για την εποχή τους. Ήταν πιο φιλελεύθερα και δημοκρατικά και από τα γαλλικά. Χρειάστηκε, βέβαια, να φτάσουμε στα 1843 ώστε να ικανοποιηθεί το επαναστατικό αίτημα όσον αφορά την καθιέρωση Συντάγματος και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.  Με αγώνες και αίμα οι δημοκρατικοί και φιλελεύθεροι Έλληνες κατόρθωσαν το 1844 να κάνουν την Ελλάδα το πρώτο κράτος στον κόσμο που καθιερώνει την καθολική ψηφοφορία τουλάχιστον των ανδρών. Σας φαίνεται παράξενο αλλά πριν δεν ψήφιζαν όλοι. Υπήρχαν εισοδηματικά κριτήρια.

Μεγάλες προσωπικότητες καθόρισαν την εξέλιξη του αγώνα. Στα σχολεία επικεντρώνουμε στους στρατιωτικούς. Φυσικά  και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης είναι η κορυφαία στρατιωτική μορφή της εξέγερσης αλλά υπάρχουν και οι πολιτικοί τους οποίους αποφεύγουμε να αναφέρουμε και κακώς.  Όπως ο ηγέτης και 4 φορές πρωθυπουργός  Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος που διέθετε ένα στιβαρό και δομημένο εκσυγχρονιστικό πολιτικό όραμα, αλλά και άλλοι όπως ο στενός συνεργάτης του Αναστάσιος Πολυζωίδης, ο Θεόδωρος Νέγρης, ο Σπυρίδωνας Τρικούπης.

Η Ιστορία αλλάζει, εξελίσσεται, αναθεωρείται και προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα που αποκαλύπτει η επιστημονική έρευνα. Τα αποτελέσματα όμως μένουν. Η ιστορία δεν διδάσκει τίποτα, δεν αλλάζει τους λαούς. Αν κάποια στιγμή οι εξεγερμένοι Έλληνες σφάζονταν μεταξύ τους ήταν για την κυριαρχία, για την εξουσία του μελλοντικού κράτους. Για τον ίδιο λόγο που σήμερα τσακώνονται οι πολιτικοί. Πλην όμως είχαν συνείδηση της ανίατης ασθένειας που λέγεται διχόνοια και γρήγορα ομονόησαν, τα βρήκαν  και ενώθηκαν προ του κοινού εχθρού δηλαδή του Τούρκου. Και αυτός ας είναι ένα δίδαγμα για όλους εμάς.

Θέλω να κλείσω με κάτι λίγο αιρετικό. Πολύ σημαντική ήταν η συμμετοχή των Αρβανιτών στην Επανάσταση. Αρβανίτες ήταν πολλοί οπλαρχηγοί, οι Σουλιώτες αλλά και καπεταναίοι των νησιών. Καταγόμενοι από το Άρβανον δηλαδή την Βόρεια Ήπειρο. Ποιος ξέρει πόσο Έλληνες ή Αλβανοί ή κάτι άλλο ήταν; Εδώ οι ιστορικοί διχάζονται. Όμως, παρά την διαφορετική καταγωγή τους, ήταν ενσωματωμένοι από αιώνες στο ελληνικό περιβάλλον, διέθεταν πίστη χριστιανική κι ελληνική εθνική συνείδηση, ακόμα κι αν κάποιοι δεν μιλούσαν καν καλά ελληνικά. Για γραφή ούτε λόγος.

Γιατί  πατρίδα σου δεν είναι μόνο εκεί που γεννήθηκες ή γεννήθηκαν οι πρόγονοί σου, αλλά είναι και  εκεί που ζεις και προκόβεις και μαθαίνεις γράμματα και κάνεις οικογένεια και δουλεύεις και προχωράς. Γι αυτό να αγαπάμε την πατρίδα μας. Αν και δεν συνηθίζεται πια στα σχολεία ας φωνάξουμε. «Ζήτω η πατρίδα μας η Ελλάδα».