ΚΙΜΩΝ ΧΑΤΖΗΜΠΙΡΟΣ : ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΦΩΣ

Από το Books΄ Journal

Περισσότερο φως

Οι θρησκείες υπόσχονται το φως το αληθινό. Ωστόσο, μόνον η επιστημονική γνώση διαφωτίζει, επιτρέποντας στον άνθρωπο μια στέρεη αποκωδικοποίηση, άρα κατανόηση και τροποποίηση της πραγματικότητας. Η θετική επιστήμη τον αποκόπτει από δεισιδαιμονίες για τα φυσικά φαινόμενα. Ο συνδυασμός λογικής και εμπειρίας επιτρέπει, σταδιακά, την διείσδυση της αναλυτικής σκέψης και σε πολύπλοκα ψυχολογικά και κοινωνικά φαινόμενα, των οποίων ο ίδιος αποτελεί μέρος. Ο Διαφωτισμός, οικοδομώντας πάνω σε λογικές διεργασίες που ξεκίνησαν από τους αρχαίους Ίωνες φιλοσόφους, προσεγγίζει τον κόσμο αντικαθιστώντας την θεία ερμηνεία με τον ορθό λόγο. Οι αλλεπάλληλες επιτυχίες έχουν θεμελιώσει την θέση της επιστήμης στον σύγχρονο κόσμο.

Αν και ξεκινά με μεταφυσικές παραδοχές, η επιστήμη καταφέρνει να ερμηνεύει πειστικά την πραγματικότητα, με εργαλείο την συστηματική αντιπαραβολή λογικής και εμπειρίας και, επίσης, να διαμορφώνει καθοριστικά την ζωή του ανθρώπου, με αναρίθμητες εφαρμογές. Η επιστημονική μεθοδολογία αξιοποιεί το αποκαλούμενο «ξυράφι του Occam», δηλαδή επιλέγει την απλούστερη δυνατή εξήγηση των φαινομένων, αρκεί να είναι αληθής και επαρκής. Χωρίς «ξυράφι» δεν υφίσταται επιστήμη. Επιπλέον, η αλήθεια για την πραγματικότητα ποτέ δεν γίνεται οριστική, αφού, σύμφωνα με τον Popper, μια επιστημονική θεωρία δεν μπορεί να επαληθευθεί τελεσίδικα, αλλά μόνο να διαψευσθεί. Ο πραγματικός ερευνητής ποτέ δεν ισχυρίζεται ότι έχει δίκαιο, αντίθετα συνεχώς αναρωτιέται μήπως έχει άδικο. Έτσι διακρίνονται οι επιστήμονες από δογματικούς, φανατικούς και οπαδούς θεωριών συνωμοσίας. Είναι μέρος του μεγαλείου της επιστήμης ότι κάθε θεωρία της είναι ουσιαστικά μελλοθάνατη, αφού ποτέ δεν κερδίζει την αιώνια ζωή αλλά συνεχώς εκτίθεται σε έλεγχο με σκοπό την διάψευσή της. Αυτό βέβαια δεν εμποδίζει να παρέχει ερμηνείες της πραγματικότητας γενικώς καλύτερες από όσες έχουν προηγηθεί και να προσφέρει επιτεύγματα, ανακαλύψεις, εφευρέσεις, αξιοποίηση γνώσεων, μεθόδων ή διαδικασιών και γενικώς κάθε είδους τεχνικές και κοινωνικές εφαρμογές που διαμορφώνουν τον σύγχρονο κόσμο. Παράλληλα, η επιστημονική μεθοδολογία υποτάσσεται στην αυστηρή λογοκρισία του αιτήματος της αντικειμενικότητας. Σύμφωνα με τον Monod, η επιστήμη, χωρίς να μπορεί να το αποδείξει, αρνείται συστηματικά οποιαδήποτε ερμηνεία των φυσικών φαινομένων που προϋποθέτει τελικούς σκοπούς, επομένως κάποιο «σχέδιο». Η διατύπωση από τον Γαλιλαίο και τον Καρτέσιο της αρχής της αδράνειας θεμελιώνει και την γνωσιολογία της νεώτερης επιστήμης, κατευθύνοντας την θαυμαστή ανάπτυξή της τους τελευταίους τέσσερις αιώνες. Κάθε απομάκρυνση από το αίτημα της αντικειμενικότητας, έστω πρόσκαιρα, έστω σε περιορισμένη επιστημονική περιοχή, σημαίνει έξοδο από την περιοχή της ίδιας της επιστήμης. Στην περίπτωση, π.χ. της Βιολογίας, μια απόπειρα ερμηνείας των έμβιων όντων μέσω ύπαρξης «ευφυούς σχεδίου», επομένως κάποιας ανώτερης δύναμης που το έχει καταστρώσει, φαίνεται να συνάδει με το ότι οι δομές και οι λειτουργίες τους εξυπηρετούν σκοπούς αυτοσυντήρησης και αναπαραγωγής, ακυρώνεται όμως μπροστά στην απλούστερη και πληρέστερη εξήγηση που προσφέρει η εξέλιξη μέσω φυσικής επιλογής.

Ερωτήματα περί του κόσμου

Η επιστήμη πολλές φορές αμφισβήτησε την κατεστημένη σκέψη. Έχει δώσει ή έχει ξεκινήσει να δίνει τεκμηριωμένες κριτικές απαντήσεις σε προαιώνια ή νεώτερα ερωτήματα των ανθρώπων για την πραγματικότητα, ακυρώνοντας προηγούμενες ανεδαφικές ερμηνείες. Παραδείγματα τέτοιων ζητημάτων η αρχή και η επιταχυνόμενη επέκταση του Σύμπαντος, η ύπαρξη κενού, η καύση με οξυγόνο, η κατάταξη των χημικών στοιχείων στο περιοδικό σύστημα, η ανακάλυψη του πλανήτη Ποσειδώνα, η μη αυτόματη γένεση της ζωής, οι μικροβιακές αιτίες των ασθενειών, η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, η δομή του ατόμου, η σχετικότητα, η κβαντομηχανική, τα στοιχειώδη σωμάτια, οι μαύρες τρύπες, η υλική βάση της κληρονομικότητας, η βιοποικιλότητα, η σταθερότητα των οικοσυστημάτων, το ανθρώπινο ασυνείδητο, η λειτουργία της μνήμης, η φύση της συνείδησης, η οικονομία της αγοράς, η πράσινη ανάπτυξη κ.λπ.

Ανάμεσα σε καίριες επιστημονικές παρεμβάσεις που έχουν προκαλέσει ανατρεπτικές εξηγήσεις, ξεχωρίζουν κάποιες ιδιαίτερα εμβληματικές.

Εξηγώντας αντικειμενικά…

Έντονα μετεωρολογικά φαινόμενα, όπως ο κεραυνός και η θύελλα, αποδόθηκαν σε θείες επεμβάσεις από τους αρχαίους λαούς, μέχρι τον Μεσαίωνα. Με την ανάπτυξη των Μαθηματικών, της Φυσικής και της Χημείας, η μελέτη των ατμοσφαιρικών φυσικών διεργασιών οδήγησε σε λογικές εξηγήσεις, τις οποίες είχαν διαβλέψει, μεταξύ άλλων, Ίωνες φιλόσοφοι. Ο καιρός και το κλίμα είναι σημαντικοί παράγοντες για τις δραστηριότητες και την ζωή των ανθρώπων. Η εφεύρεση οργάνων όπως το βαρόμετρο και το θερμόμετρο, καθώς και μέσων επικοινωνίας μεγάλων αποστάσεων, έκανε δυνατή την έκδοση προγνώσεων λίγων ημερών, την επικοινωνία με τα πλοία και την διαμόρφωση καιρικών χαρτών για μεγάλες γεωγραφικές περιοχές. Αργότερα, καθημερινές μετρήσεις στην ανώτερη ατμόσφαιρα με κατάλληλα όργανα, η εξέλιξη των τεχνικών μέσων για παρατηρήσεις, όπως οι δορυφόροι, θεωρητικές έρευνες και ατμοσφαιρικά υπολογιστικά μοντέλα για την πολύπλοκη δυναμική συμπεριφορά της ατμόσφαιρας απομυθοποίησαν την Μετεωρολογία και έθεσαν τα θεμέλια για την επίτευξη ακριβέστερης πρόγνωσης καιρού, που σήμερα εκτείνεται από 6 μέχρι δεκάδες ημέρες, καθώς και πρόβλεψης του κλίματος των μελλοντικών δεκαετιών.

Τα παλαιοντολογικά ευρήματα έχουν τροφοδοτήσει την φαντασία και τους μύθους για το μυστήριο της απότομης εξαφάνισης των δεινοσαύρων. Σήμερα, μια σύγκρουση με αστεροειδή θεωρείται ως η πιθανότερη αιτία, η οποία παράλληλα αφάνισε και τα μισά είδη ζωής του πλανήτη. Γεωλογικά στρώματα με ιρίδιο, ομοιόμορφα σε όλο τον πλανήτη, αποκάλυψαν ότι πριν 66 εκατομμύρια χρόνια έπεσε στην Γη ένας μετεωρίτης μήκους 10-15 χιλιομέτρων, με τρομερές συνέπειες. Ο κρατήρας, διαμέτρου 180 χιλιομέτρων εντοπίσθηκε πριν 30 χρόνια, σε μεγάλο βάθος, στην χερσόνησο Γιουκάταν του Μεξικού. Πυρκαγιές αποτέφρωσαν το τοπίο, πελώρια τσουνάμι και μεγάλοι όγκοι τοξικών ουσιών κάλυψαν τεράστιες εκτάσεις, πιθανώς προκλήθηκαν και ηφαιστειακές εκρήξεις. Σε διάστημα ωρών ή και λεπτών, θαλάσσια όντα θάφτηκαν, μαζί με χερσαίους οργανισμούς, δένδρα και ζώα, όπως βρέθηκαν ανακατεμένα σε πρόσφατες ανασκαφές στην ξηρά. Το μοιραίο επήλθε κυρίως λόγω της σκόνης που απλώθηκε σε όλη την Γη, σκοτείνιασε επί χρόνια τον ουρανό, στέρησε από τα φυτά την δυνατότητα φωτοσύνθεσης και διατάραξε τις τροφικές αλυσίδες. Επακόλουθες κλιματικές αλλαγές τα επόμενα χρόνια επεξέτειναν την καταστροφή.

Πώς εξηγούνται οι σεισμοί, τα ηφαίστεια και οι ορογενέσεις; Οι θεϊκές εξηγήσεις έχουν παραμερισθεί, αλλά μόνο πρόσφατα δόθηκε ικανοποιητική επιστημονική απάντηση, ανατρέποντας δογματικές απόψεις αιώνων. Η παγιωμένη πεποίθηση περί ακίνητου γήινου φλοιού άλλαξε ξαφνικά την δεκαετία του ’60, με την θεωρία της τεκτονικής των λιθοσφαιρικών πλακών που έγινε γενικώς αποδεκτή, αν και η μηχανική ερμηνεία της είναι ακόμα ασαφής. Ο φλοιός της Γης είναι γιγάντιο παζλ από 12-15 μεγάλες πλάκες και πολλές μικρότερες, που κινούνται σε ρευστό υπόστρωμα σαν κυλιόμενοι διάδρομοι, τρίβονται στα ρήγματα, εισχωρούν η μια κάτω από την άλλη ή απομακρύνονται μεταξύ τους. Κάθε πλάκα έχει την δική της κατεύθυνση και ταχύτητα μετακίνησης. Έτσι εξηγούνται ποικίλα φαινόμενα, όπως το φανερό ταίριασμα των ακτών Αφρικής και Νότιας Αμερικής που κάποτε ήταν ενωμένες, η παρατηρούμενη προσέγγιση Ιαπωνίας και Χαβάης κατά 10 εκατοστά τον χρόνο, η ύπαρξη των τεκτονικών σεισμών και οι εκρήξεις των περισσότερων ηφαιστείων.

Η Καταγωγή των Ειδών μέσω της Φυσικής Επιλογής, του Δαρβίνου, εκδόθηκε το 1859 και αποτέλεσε τολμηρή κίνηση και πρωτόγνωρη προσπάθεια της επιστημονικής σκέψης που τάραξε τα δεδομένα της εποχής. Κτίζοντας πάνω σε πολύχρονες παρατηρήσεις και θεωρητικοποιημένη γνώση, άλλαξε τις απόψεις για την ζωή και συνέβαλε τα μέγιστα στην ανθρώπινη αυτογνωσία. Θεωρεί ότι οι βιολογικοί πληθυσμοί εξελίσσονται αργά από γενιά σε γενιά με τη διαδικασία της φυσικής επιλογής, ότι όλα τα είδη προήλθαν από άλλα μέσω μικρών διαδοχικών τροποποιήσεων. Οι υπάρχουσες διαφορές μεταξύ των ατόμων ενός είδους επιλέγονται άνισα από την Φύση, ανάλογα με την αξία προσαρμογής τους, παράγοντας διαφορετικό αριθμό απογόνων κάθε ατόμου. Η θεωρία συμπληρώθηκε με τους νόμους του Μέντελ για την κληρονομικότητα που διατυπώθηκαν την ίδια εποχή και, πολύ αργότερα,  με την ανακάλυψη της μοριακής δομής του DNA και της σημασίας του για τη μεταβίβαση πληροφοριών σε έμβιο υλικό. Πριν από τον Δαρβίνο, τα ερωτήματα για τις μορφές ζωής αναζητούσαν εξηγήσεις σε θεολογικές απόψεις, θεωρώντας ότι η Φύση αποκαλύπτει τον Θεό, ότι ομορφιά και οργάνωση του φυσικού κόσμου εξηγούνται μόνο ως έργο κάποιου Δημιουργού, με περιορισμένα περιθώρια αλλαγών. Η θεωρία της φυσικής επιλογής εξηγεί την ύπαρξη, τη μορφή, την ποικιλία, την πολυπλοκότητα και την κομψότητα όλων των έμβιων όντων στον πλανήτη και οπουδήποτε αλλού συναντάται οργανωμένη πολυπλοκότητα.

Ο ανθρώπινος νους τείνει παρορμητικά να δίνει στα πράγματα εύκολες εξηγήσεις. Η πιο τρανταχτή διάψευσή τους είναι η ανατροπή που έφεραν στην σκέψη οι Κοπέρνικος, Γαλιλαίος, Κέπλερ και Νεύτων. Η θαρραλέα απόρριψη του γεωκεντρισμού, ήτοι της πίστης ότι ο Ήλιος περιστρέφεται γύρω από την ακίνητη Γη, ακύρωσε την δογματική πεποίθηση ότι ο άνθρωπος βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου. Λίγο πριν καεί ζωντανός, ο Τζιορντάνο Μπρούνο απευθυνόμενος στους επιστήμονες του μέλλοντος έγραφε: «Ανοίξτε μας διάπλατα την πόρτα έτσι ώστε να μπορέσουμε να κοιτάξουμε ξεκάθαρα το αμέτρητο αστρικό σύμπαν... Δείξτε μας όλους αυτούς τους άλλους κόσμους και ανοίξτε μας τους νέους ορίζοντες... Αποδείξτε μας πώς οι κινήσεις όλων αυτών των κόσμων δημιουργούνται από απλές φυσικές δυνάμεις... Διδάξτε μας μια πλατύτερη γνώση της Φύσης». Η νέα θέση ότι οι πλανήτες περιστρέφονται γύρω από τον Ήλιο ήταν απλή, είχε εσωτερική λογική και ταίριαζε με τις παρατηρήσεις. Ωστόσο, η Εκκλησία αντέδρασε, απαγόρευσε το βιβλίο του Κοπέρνικου επί 2 αιώνες (1616-1835) και απείλησε να ρίξει τον Γαλιλαίο στην πυρά. Ο ηλιοκεντρισμός θεωρήθηκε ότι βλάπτει καίρια την χριστιανική πίστη, προσβάλλοντας τις Γραφές, την σχολαστική θεολογία και φιλοσοφία που είχαν θεία έμπνευση. Βέβαια, η επιστημονική θέση δεν έγινε δόγμα, η Κοσμολογία εξελίσσεται, η ηλιοκεντρική θεωρία ξεπεράσθηκε και είναι σήμερα δεκτό ότι η Γη μεν κινείται αλλά ο Ήλιος δεν είναι το κέντρο του κόσμου, αφού το Σύμπαν δεν έχει κέντρο.

Επίλογος

Το 1996 ανακαλύφθηκε σε έδαφος των ΗΠΑ ένας σπάνιος αρχαίος ανθρώπινος σκελετός, ηλικίας 9000 ετών. Οι υπεύθυνοι κάποιων ινδιάνικων φυλών κινήθηκαν νομικά για να αποτρέψουν την γενετική εξέτασή του, θεωρώντας ότι, αφού ανήκε στους προγόνους τους, έπρεπε να θαφτεί άμεσα, σύμφωνα με τις θρησκευτικές παραδόσεις τους και μάλιστα σε μυστική τοποθεσία, ώστε να μην γίνει ποτέ διαθέσιμος στην επιστήμη…

Όταν μια επιστημονική θεωρία δίνει συμπεράσματα αντίθετα με την ιδεολογία τους, κάποιες φανατικές ομάδες πίεσης, θρησκευτικές, κοινωνικές κ.λπ. την απορρίπτουν χωρίς τεκμηρίωση. Το δόγμα, ο φανατισμός, οι θεωρίες συνωμοσίας, η ανορθολογική σκέψη εχθρεύονται την πρόοδο που διαφωτίζεται από την επιστήμη. Επί αιώνες, το πρόβλημα προήλθε από τις θρησκείες. Το διαζύγιο μεταξύ επιστήμης και θρησκείας κατέστη αναγκαίο. Πρόσφατα, η σκοταδιστική σκέψη επανέφερε την απειλή, οι αρνητές της εξελικτικής θεωρίας προσπαθούν να εισαγάγουν τον δημιουργισμό, δηλαδή θρησκευτικές απόψεις, ως ισότιμο με την επιστήμη της Εξελικτικής Βιολογίας στα σχολεία. Όμως, η έρευνα και η εκπαίδευση κινούνται πέρα από τα όρια της θρησκείας. Η γνώση προχωρεί χωρίς να έχει ανάγκη την πίστη.

Σήμερα, εισχωρώντας όλο και περισσότερο στον χώρο των κοινωνικών επιστημών, η αναλυτική σκέψη φιλοδοξεί να δώσει σταδιακά στέρεες απαντήσεις για τα αντίστοιχα ιδιαίτερα πολύπλοκα συστήματα, όπως κάνει επιτυχώς για τα φυσικά συστήματα. Επιπλέον, η επιστήμη οφείλει όλο και περισσότερο να δίνει αντικειμενικές εκτιμήσεις για σύνθετα τεχνο-οικονομικο-κοινωνικά ζητήματα, όπως π.χ. για ενδεχόμενες βλαβερές δραστηριότητες ή προϊόντα αγρο-διατροφικά, φαρμακευτικά κ.λπ. που ενίοτε προωθούνται επίμονα από σημαντικά συμφέροντα.

Πάντως, παρά τις λαμπρές επιστημονικές επιτυχίες, διάφορες ανορθολογικές αντιλήψεις αναβιώνουν και ανθούν. Χαρακτηριστική η άρνηση των εμβολιασμών. Η ημιμάθεια είναι μεγάλος χορηγός του ανορθολογισμού, η δε εύκολη διάδοση αφελών ανοησιών σε εκατομμύρια χρήστες των κοινωνικών δικτύων τροφοδοτεί την ευδοκίμηση μιας απελέκητης μεταφυσικής.

Για να μάθετε περισσότερα:

Ζακ Μονό (1971). Η τύχη και η αναγκαιότητα. Εκδόσεις Ράππα

Leszek Kolakowski (1972). Positivist Philosophy. Pelican Books

Δ. Σιμόπουλος (2017). Ο αμαρτωλός ηλιοκεντρισμός. Καθημερινή.

Τεύχος με 21 άρθρα (2018). Les plus grandes controverses scientifiques, La Recherche Hors-Série, 24, pp 3-96.