ΚΙΜΩΝ ΧΑΤΖΗΜΠΙΡΟΣ: ΑΤΙΘΑΣΗ ΔΙΑΝΟΙΑ



Πριν λίγες μέρες το περιοδικό της ΕΕΦ τρομάρα της δημοσίευσε άρθρο κάποιου κυρίου που κατέρριπτε τη θεωρία της Σχετικότητας. Οι ψευδοεπιστήμες και οι τερατολόγοι όπως βλέπετε προχωρούν ακόμα και στην εποχή της 4ης βιομηχανικής επανάστασης. Μαζί τους και διάφοροι αφελείς (;) που νομίζουν ότι κάπως έτσι  διευκολύνουν τον πλουραλισμό.  Όπως είπε και ο μεγάλος αν κάτι είναι σίγουρα άπειρο είναι η βλακεία. Ας απολαύσουμε εδώ τον καλό μου φίλο Κίμωνα Χατζημπίρο σε ένα αναλυτικό σχόλιο για τον θείο Αλβέρτο. Αναπαραγωγή από το books' Journal.


 Ex Scientia 18
Κίμων Χατζημπίρος
Ατίθαση διάνοια

Η επιστημονική προσφορά και η προσωπικότητα του Αϊνστάιν έχουν αποτελέσει θέμα αναρίθμητων δημοσιογραφικών ή  επιστημονικών κειμένων και βιβλίων. Κορυφαία η συμβολή του στην επέκταση της γνώσης κατά τον 20ο αιώνα. Όμως, ο θείος Αλβέρτος εμπνέει όχι μόνο θαυμασμό αλλά και οικειότητα σε παράδοξα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων. Κανένα άλλο πρόσωπο της επιστήμης δεν έγινε τόσο γνωστό στο ευρύ κοινό, δεν έχει τόσο σχολιασθεί, αναλυθεί και φωτογραφηθεί. Το λαϊκό αισθητήριο τον ξεχώρισε, ίσως επειδή έδειξε ότι κάποιος άνθρωπος μπορεί να κατανοήσει την λειτουργία του κόσμου, παρόλο που λίγοι θα κατανοήσουν την θεωρία του. Ταυτόχρονα, εκτιμήθηκε ως άνθρωπος που κινητοποιήθηκε για την ειρήνη, αλλά και νοιάσθηκε να εκλαϊκεύσει τις παράξενες ιδέες του.

Annus mirabilis

Από τον Μάρτιο ως τον Σεπτέμβριο του θαυμαστού έτους 1905, ο Αϊνστάιν στέλνει στο επιστημονικό περιοδικό Annalen der Physik 4 άρθρα που θα γίνουν ιστορικά. Στο πρώτο, τον Μάρτιο, προτείνει ότι η ενέργεια του φωτός κατανέμεται σε κβάντα εντοπισμένα σε σημεία του χώρου, τα οποία μπορούν να απορροφώνται ή να εκπέμπονται μόνον ολόκληρα. Η ιδέα θα ανταμειφθεί με το βραβείο Νόμπελ Φυσικής, το 1921. Στο άρθρο του Μαΐου εξετάζει την μοριακή κίνηση Brown ενός υγρού και αποδεικνύει την ύπαρξη και κίνηση των ατόμων. Τον Ιούνιο, αναθεωρεί δύο βασικές έννοιες της Φυσικής, τον χρόνο και τον χώρο, θεμελιώνοντας την Ειδική Σχετικότητα. Έχοντας από καιρό επεξεργασθεί την ιδέα, θα χρειασθεί, στα 26 του χρόνια, μόνο «πέντε ή έξι εβδομάδες» για να διαμορφώσει το πιο φημισμένο άρθρο Φυσικής του 20ου αιώνα. Τον Σεπτέμβριο, προσθέτει στο άρθρο του Ιουνίου την πρόταση ότι, όταν ένα σώμα εκπέμπει φωτεινή ενέργεια, η μάζα του μειώνεται, δηλαδή η ύλη ισοδυναμεί με ενέργεια.
Η εξίσωση E=mc2 που ορίζει την ισοδυναμία μάζας-ενέργειας είναι μοναδική περίπτωση μαθηματικού τύπου της Φυσικής που έγινε ευρέως δημοφιλής. Η εγκυρότητά της έχει δειχθεί με την πυρηνική ενέργεια, τους επιταχυντές σωματίων ή την παραγωγή ενέργειας στον Ήλιο.
Η Θεωρία της Σχετικότητας, Ειδική και Γενική, επεξεργάζεται δύο θεμελιώδη αντικείμενα της ανθρώπινης σκέψης, τον χώρο και τον χρόνο. Επί 115 χρόνια, καμιά παρατήρηση φυσικού φαινομένου δεν την έχει διαψεύσει, οι βάσεις της φαίνονται τόσο ισχυρές που δύσκολα θα γίνουν τροποποιήσεις ή επεκτάσεις. Η Γενική Σχετικότητα είναι ουσιαστικά μια Χρονογεωμετρία. Η θεμελίωσή της έχει θεωρηθεί το μεγαλύτερο κατόρθωμα της ανθρώπινης σκέψης σε ό,τι αφορά την Φύση, ο πιο εκπληκτικός συνδυασμός φιλοσοφικής διείσδυσης, φυσικής διαίσθησης και μαθηματικής επιδεξιότητας. Επί χρόνια, μετά την αρχική δημοσίευση του Αϊνστάιν το 1915, αποτελούσε παραδοξότητα κάποιων θεωρητικών επιστημόνων, αλλά από την δεκαετία του ΄60, οι αστρονομικές παρατηρήσεις με τελειοποιημένα όργανα ανέδειξαν την καθοριστική συμβολή της στην ερμηνεία του Σύμπαντος.

Επιφυλάξεις…

Αν και η παγκόσμια επιστημονική αναγνώριση του Αϊνστάιν ήρθε γρήγορα, λίγοι επιστήμονες θεωρούσαν την Γενική Σχετικότητα χρήσιμη. Λόγω αμφιβολιών ή ενδεχομένως και πολιτικών αιτίων, η Θεωρία της Σχετικότητας ουδέποτε ανταμείφθηκε με βραβείο Νόμπελ.
Ο Αϊνστάιν δημιούργησε την επανάσταση της Σχετικότητας, αλλά συνετέλεσε και στην δεύτερη επιστημονική επανάσταση της εποχής του, αφού συγκαταλέγεται στους θεμελιωτές της Κβαντικής Φυσικής. Αργότερα όμως, δεν δέχθηκε τις συνέπειές της. Πίστευε ότι η αβεβαιότητα των μετρήσεων στον μικρόκοσμο, δηλαδή η εισαγωγή πιθανοτήτων, δείχνει ότι η Κβαντική Θεωρία είναι μη πλήρης,  δεν παίρνει υπόψη κάποιες όψεις της πραγματικότητας.
Αρνήθηκε επίσης να δεχθεί κάποιες συνέπειες των ανακαλύψεών του, όπως οι μαύρες τρύπες. Ο ίδιος πάντως χαρακτήρισε ως «το μεγαλύτερο λάθος της ζωής του» την προσθήκη στις εξισώσεις της Γενικής Σχετικότητας μιας κοσμολογικής σταθεράς που εξασφάλιζε την στατικότητα του Σύμπαντος. Ωστόσο σήμερα, παρατηρώντας το επιταχυνόμενα διαστελλόμενο Σύμπαν, οι ειδικοί θεωρούν ότι ενδεχομένως η προσθήκη δικαιώνεται.

Ελεύθερη ιδιοφυία

Πώς θα ήταν η ανθρώπινη γνώση  χωρίς τον Αϊνστάιν; Πιθανώς, με την πάροδο αρκετού χρόνου και την συμβολή πολλών φωτισμένων πνευμάτων θα πραγματοποιούνταν οι ανακαλύψεις του και οι εφευρέσεις που βασίστηκαν σε αυτές. Πάντως, η σκέψη του δίνει εδώ και 100 χρόνια απαντήσεις για το πώς είναι ο κόσμος, η δε μεγάλη επιρροή του φαίνεται από τα 15 βραβεία Νόμπελ που συνδέθηκαν με το έργο του.
«Καθόμουν στην καρέκλα της εργασίας μου, στο γραφείο ευρεσιτεχνιών της Βέρνης…όταν μου ήρθε η πιο ευτυχισμένη σκέψη της ζωής μου: αν κάποιος βρεθεί σε ελεύθερη πτώση, δεν θα αισθάνεται το βάρος του…Ένας τυφλός παρατηρητής δεν μπορεί να ξέρει αν υφίσταται βαρύτητα ή αν βρίσκεται σε ένα επιταχυνόμενο ανελκυστήρα, σε χώρο άδειο από οποιαδήποτε μάζα». Στιγμές έκλαμψης οδηγούν ένα μεγάλο μυαλό να κατανοήσει σε ελάχιστο χρόνο ζητήματα, τα οποία η σκέψη επί αιώνες δυσκολεύεται να προσεγγίσει. Ξεκινώντας από απλά επιχειρήματα, ελέγχει θεωρητικές υποθέσεις. Η πειραματική επιβράβευση θα έρθει πολύ αργότερα. Ο ίδιος πίστευε ότι: «Η περιέργεια είναι ένα ευαίσθητο μικρό φυτό που, εκτός από ερεθίσματα, έχει κυρίως ανάγκη ελευθερίας» και υπερηφανευόταν: «έχω το πείσμα του μουλαριού και αρκετά καλή όσφρηση».
Όσο μελετούμε ό,τι κατάφερε, τόσο εντυπωσιαζόμαστε. Ήταν υποταγμένος στον λογικό στοχασμό: «με ορίζει, ως άνθρωπο, αυτό που σκέφτομαι και ο τρόπος που το σκέφτομαι, όχι αυτό που κάνω ή αυτό που αισθάνομαι». Είχε πάντα μια πολύ καθαρή εικόνα του τί μπορεί να παρατηρηθεί και τί όχι. Πάντα έδινε ιδιαίτερη σημασία στην ενότητα της επιστήμης και στην προσεκτική ανάλυση των εννοιών, ήταν δε επιμελής αναγνώστης των έργων προηγούμενων επιστημόνων.

Ατίθασο παιχνιδιάρικο πνεύμα

Ο Αϊνστάιν δίνει απόλυτη προτεραιότητα στην ελευθερία και η σκέψη του βγάζει παιχνιδιάρικα την γλώσσα σε απόλυτες κατεστημένες βεβαιότητες. Είναι άνθρωπος συμπαθητικός, όλο χιούμορ. Σε όλη του την ζωή διατήρησε μια απέραντη παιδική καλοσυνάτη περιέργεια, ζητώντας να μάθει το γιατί των πραγμάτων. Κάπως έτσι ξεπετάχτηκε η ιδέα που ξεθεμελίωσε τις πιο βαθιές βεβαιότητες της ανθρώπινης διαίσθησης, μας ανάγκασε σε οδυνηρή αμφισβήτηση των αυτονόητων εννοιών του χώρου και του χρόνου.
Ελευθερία απαιτούσε τόσο στην επιστημονική όσο και στην προσωπική του δραστηριότητα. Τέλος του 19ου αιώνα, έχει ως σπουδαστής ερωτική σχέση με την Φυσικό Μιλέβα Μάριτς, με την οποία συνεργάζεται στενά για την ανάπτυξη των ιδεών του.  Ένα πρώτο παιδί γεννιέται πριν τον γάμο τους και δύο μετά. Λίγα χρόνια αργότερα, αναπτύσσει εξώγαμη ερωτική σχέση με την πρώτη εξαδέλφη του Έλσα, που έγινε η δεύτερη σύζυγός του, συντροφεύοντάς τον μέχρι τον θάνατό της, το 1936.
Διατηρεί την εικόνα ονειροπόλου σοφού, αλλά είναι ο μόνος μεγάλος επιστήμων που η φάτσα του έγινε γνωστή και ως καρικατούρα. Πασίγνωστη η περίφημη φωτογραφία του 1951, όπου βγάζει την γλώσσα. Ο ίδιος λέει: «Αυτή η πόζα αποτυπώνει πολύ καλά την συμπεριφορά μου. Πάντα είχα δυσκολία να δεχτώ την εξουσία και τις εντολές. Το να βγάλω τη γλώσσα σε έναν φωτογράφο που περιμένει προφανώς μία πιο πρέπουσα πόζα αντιπροσωπεύει την άρνησή μου να παίξω με τους κανόνες του παιχνιδιού, αφού αρνούμαι να χαρίσω μια εικόνα του εαυτού μου κλασική και σύμφωνη με τις νόρμες».
Μέριμνα εκλαΐκευσης
Σε κάποιες περιπτώσεις και επί πολλά χρόνια, οι ιδέες του ήταν τόσο προχωρημένες που μόνον αυτός τις πίστευε. Πενθώντας στενό του φίλο, έγραψε: «η διάκριση μεταξύ παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος έχει την αξία μιας αυταπάτης», ενσωματώνοντας στην ανθρώπινη ύπαρξη τις συνέπειες της θεωρίας του ότι ο χρόνος είναι αυταπάτη.
Επί δεκαετίες προσπάθησε να εκλαϊκεύσει την Θεωρία της Σχετικότητας, ευσυνείδητα αλλά με αμφίβολη επιτυχία, αφού ακόμα και το περιορισμένο κοινό που έχει ικανότητες αφαιρετικής σκέψης δύσκολα παρακολουθεί τους έστω και απλουστευμένους συλλογισμούς του. Μόλις ολοκλήρωσε την Γενική Σχετικότητα, μερικά χρόνια πριν το βραβείο Νόμπελ, φρόντισε να εκδώσει ένα μικρό βιβλίο ενημερωτικό για το κοινό. Στον πρόλογο αναφέρει (2η ελληνική έκδοση, 1925): «Σκοπός του μικρού τούτου βιβλίου είναι να κατορθώσωσιν οι ενδιαφερόμενοι περί της θεωρίας της σχετικότητος, από επιστημονικής και φιλοσοφικής απόψεως, να αποκτήσωσιν όσον ένεστιν ακριβεστέραν έννοιαν, ιδίως όταν δεν κατέχωσι το μαθηματικόν όργανον της θεωρητικής Φυσικής. Η ανάγνωσις αυτού απαιτεί πλήρη ωριμότητα πνεύματος και, μολονότι ολιγοσέλιδον, αξιοί εκ μέρους του αναγνώστου ποιάν τινα έντασιν υπομονής και θελήσεως. Μεγάλως εφρόντισα όπως διατυπώσω τας θεμελιώδεις ιδέας μετά της πλέον δυνατής διαυγείας και απλότητος, καθ΄ήν τάξιν έλαβον αύται γένεσιν…». Μετά από 3 δεκαετίες, γράφει: (πρόλογος 25ης αγγλικής έκδοσης, 1952): «Έχω προσθέσει ένα 5ο Παράρτημα, παρουσίαση των απόψεών μου για το πρόβλημα του χώρου γενικώς και για τις σταδιακές μεταβολές των ιδεών μας περί χώρου που προκύπτουν από την επίδραση της σχετικιστικής οπτικής. Ήθελα να δείξω ότι ο χωροχρόνος δεν είναι απαραιτήτως κάτι στο οποίο μπορεί κανείς να αποδώσει διακεκριμένη ύπαρξη, ανεξαρτήτως των παρόντων αντικειμένων της φυσικής πραγματικότητας. Τα φυσικά αντικείμενα δεν υπάρχουν στον χώρο, αλλά αυτά τα αντικείμενα είναι χωρικά εκτεινόμενα. Έτσι, η έννοια ‘κενός χώρος’ χάνει το νόημά της».

Ειρηνιστής, όχι θρήσκος

Ο Αϊνστάιν, μέχρι το τέλος της ζωής του, δραστηριοποιείται υπέρ των ανθρώπινων δικαιωμάτων και της ειρήνης στον κόσμο. Είναι ο μόνος από τους μεγάλους Γερμανούς σοφούς της εποχής της Βαϊμάρης που δεν υποχώρησε στην εθνικιστική και πολεμική υστερία. Είναι ο ειρηνιστής που πνίγεται στον κόσμο της ανερχόμενης τεχνοεπιστήμης, αλλά ταυτόχρονα αναδεικνύεται ως ο συμβολικός της ήρωας (Jean-Marc Levy-Leblond). Τελευταία του πράξη το μανιφέστο Ράσελ–Αϊνστάιν, που παρουσιάστηκε την 9η  Ιουλίου 1955 στο Λονδίνο από τον Μπέρτραντ Ράσελ και ενώ ο Ψυχρός Πόλεμος βρισκόταν στο απόγειό του. Πρόβαλλε την επικινδυνότητα των πυρηνικών όπλων και καλούσε τις κυβερνήσεις όλου του κόσμου να βρούν ειρηνικά μέσα για να διευθετήσουν τα επίμαχα ζητήματα. Το μανιφέστο υπέγραφαν έντεκα εξέχοντες διανοούμενοι και επιστήμονες, περιλαμβανομένου του Άλμπερτ Αϊνστάιν, ο οποίος το υπέγραψε μόλις μερικές ημέρες πριν από το θάνατό του (18 Απριλίου 1955).  

Έχει γίνει προσπάθεια να εμφανισθεί αυτός ο ανήσυχος άνθρωπος σαν θρήσκος. Το επιχείρημα ξεκινά από την περίφημη φράση: «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια», με την οποία εξέφραζε την μόνιμη αντίθεσή του στην πιθανοκρατική ερμηνεία της Κβαντικής Θεωρίας. Ωστόσο, η σχέση του ατίθασου πνεύματός του με την θρησκεία δεν ήταν καλή. Σε χειρόγραφο γράμμα προς φίλο του φιλόσοφο το 1954, ένα χρόνο πριν τον θάνατό του, έγραφε: «Η λέξη Θεός δεν σημαίνει για μένα τίποτα περισσότερο από την εκδήλωση και την συνέπεια των ανθρώπινων αδυναμιών, η Βίβλος είναι μια συλλογή από σεβάσμιους αλλά μάλλον πρωτόγονους θρύλους. Καμιά ερμηνεία, όσο εκλεπτυσμένη και αν είναι, δεν μπορεί, κατά την γνώμη μου, να την αλλάξει…Για μένα, η ιουδαϊκή θρησκεία, όπως και όλες οι άλλες θρησκείες, είναι ενσάρκωση της πιο παιδαριώδους προκατάληψης».

Επιμύθιο

Είναι θαυμάσιο το γεγονός ότι ο κόσμος μπορεί να γίνει κατανοητός, ωστόσο κάποιες όψεις του είναι κατανοητές μόνον από ιδιοφυίες. Η περίπτωση Αϊνστάιν τονίζει ότι οι άνθρωποι είναι πνευματικά άνισοι και ότι κάποιοι εκλεκτοί καταλαβαίνουν πολύ περισσότερα από τους πολλούς. Μια χρήσιμη ελίτ, στην οποία η ανθρωπότητα αναθέτει να περιγράψει έγκυρα τον κόσμο. Οι ελίτ δεν γίνονται πάντοτε αποδεκτές, ο Αϊνστάιν όμως, χωρίς να είναι τέλειος, χαίρει γενικής αναγνώρισης. Πιθανώς επειδή συμβολίζει αξίες που δεν αντιπροσωπεύουν πολλούς αλλά όλοι τις εκτιμούν κατά βάθος, όπως η δυνατότητα διεισδυτικής γνώσης, η ελευθερία, ο λογικός στοχασμός χωρίς όρια, η μέριμνα για την ανθρωπότητα. Αυτή είναι ίσως η απάντηση στην χαριτωμένη απορία του: «Πώς γίνεται κανένας να μην με καταλαβαίνει αλλά όλοι να με αγαπούν;».

Για να μάθετε περισσότερα:
Α. Αϊνστάϊν (1925). Η Θεωρία της Σχετικότητος. Εκδότης Χρήστος Σαλίβερος
Albert Einstein (1961). Relativity. A popular exposition. Wings Books, New York
Τεύχος με 18 άρθρα (2005). L’héritage Einstein. 1905-2005. Un siècle de Physique, Les Dossiers de la Recherche, 18, pp 6-97
Τεύχος με 19 άρθρα (2015). Einstein. De la relativité générale à la physique du XXe siècle, La Recherche Hors-Série, 16, pp 6-98




Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Κίμων Χατζημπίρος: Ύστατος πόρος: Η πράσινη και ψηφιακή μετάβαση είναι μια πρόταση για το μέλλον.

Βάσω Κιντή: Παραιτούμαι από μέλος της ΚΕ και αποχωρώ από το κόμμα της Δημοκρατικής Αριστεράς

Κίμων Χατζημπίρος: Ατελέσφορη Οικολογία