ΚΙΜΩΝ ΧΑΤΖΗΜΠΙΡΟΣ: ΚΙΝΔΥΝΩΝ ΦΟΒΟΣ
ο Κίμων Χατζημπίρος από το books Journal
Κινδύνων φόβος
Η ανησυχία για τους κινδύνους από την τεχνολογική δραστηριότητα εκδηλώνεται επί δεκαετίες, ενσωματώνοντας την παραδοσιακή τεχνοφοβία, καθώς και λανθάνουσες ενοχές του ανθρώπου της βιομηχανικής εποχής περί αλλοίωσης της φύσης και της αυθεντικότητας των πρωτόγονων κοινωνιών. Με την τάση υποχώρησης της πυρηνικής ενέργειας, την αυξανόμενη προστασία των βιομηχανικών εγκαταστάσεων και τον βελτιούμενο έλεγχο των χημικών ουσιών, η τεχνολογική διακινδύνευση αντικειμενικά μειώνεται. Αντιμετωπίζονται όμως δεόντως από την ανθρωπότητα οι μεγάλοι κίνδυνοι από την φύση; Η τρέχουσα κρίση αναδεικνύει μια σχετική ολιγωρία, αλλά, παράλληλα, την σημασία επιστήμης και τεχνολογίας ως ασφαλή μέσα σωτηρίας.
Η ιστορία του πολιτισμού είναι, κατά μεγάλο μέρος, ιστορία τεχνολογικών αλλαγών, που γεννούν κοινωνικές μεταβολές αλλά και νέους κινδύνους. Πιθανότατα, κατά τις επόμενες δεκαετίες, θα αναδυθούν καινούργιες δυναμικές τεχνολογίες, που θα προσφέρουν στην ανθρωπότητα αλλά ενδέχεται, κατά λάθος ή σκοπίμως, να προκαλέσουν κινδύνους. Η πρόοδος απαιτεί ολοκληρωμένη πρόβλεψη της διακινδύνευσης και υιοθέτηση των νέων τεχνολογιών με σύνεση, εφαρμόζοντας ορθολογικά κριτήρια και ελέγχους.
Η συλλογική διακινδύνευση γίνεται αντιληπτή με διαφορετικές, κάθε φορά, διεργασίες. Οι κίνδυνοι που μπορούν να θίξουν το κοινωνικό σύνολο δεν κινητοποιούν με τον ίδιο τρόπο ούτε την ίδια στιγμή τις δημόσιες αρχές, τους επιστήμονες, τα ΜΜΕ ή τις κοινωνικές ομάδες. Η έλλειψη διεπιστημονικής επικοινωνίας είναι επίφοβη, π.χ. οι κοινωνικές επιστήμες συχνά αδυνατούν να αξιοποιήσουν τα δεδομένα θετικών και τεχνολογικών επιστημών. Οι διεπιφάνειες μεταξύ επιστημονικών κλάδων είναι ερευνητικοί χώροι περιθωριακοί, όπου δύσκολα κτίζονται ακαδημαϊκές καριέρες. Συχνά, τα υπάρχοντα σημεία επαφής μεταξύ θετικών και κοινωνικών αντικειμένων είναι ακατανόητα και από τις δύο πλευρές.
Τεχνοφοβία εκπεφρασμένη ή λανθάνουσα
Η ιδέα ότι η τεχνολογία θα καταστρέψει τους δημιουργούς της ξεκινά από τον Προμηθέα, που τιμωρήθηκε επειδή έφερε στους ανθρώπους την θεϊκή τεχνολογία της φωτιάς. Η Mary Shelley μεταφέρει το δράμα στην εποχή της επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου, όπου ο Βίκτωρ Φρανκενστάϊν, με μερόνυχτα επίπονης δουλειάς, καταφέρνει να αποκρυπτογραφήσει την ουσία της ζωής και να ζωντανέψει την άψυχη ύλη, όπως, αντιστοίχως, ο Φάουστ αποπειράται να κατακτήσει την θεϊκή σοφία. Διάχυτοι οι φόβοι ότι κάποια γνώση είναι «απαγορευμένη», ότι η ανθρώπινη τεχνολογία πάει «υπερβολικά μακριά», ότι η επιστήμη, απεξαρτημένη από το συναίσθημα, διαμορφώνει άνθρωπο χωρίς «ανθρωπιά», ένα κενό μηχανικό δοχείο ψυχρού, αναίσθητου ορθολογισμού. Ο Ρομαντισμός διαβλέπει σε επιστημονικές μεθόδους και εφευρέσεις την αρχαία ιδέα περί ανθρώπινης ύβρεως.
Με την ευκαιρία μιας καταστροφής, ακούγονται φωνές, του τύπου: «Η Χιροσίμα προϋποθέτει την Φουκουσίμα…με κοινό στοιχείο την ανθρώπινη ύβρι…που θεωρεί ότι η επιστημονική γνώση μπορεί να αντιμετωπίσει τις φυσικές δυνάμεις». Απορρίπτοντας σαν γενικά επικίνδυνες τις επεμβάσεις στην φύση ή τις τεχνολογικές λύσεις, κάποιοι προτιμούν την οπισθοδρόμηση από την πρόοδο.
Βιομηχανικός κίνδυνος
Υπάρχουν κίνδυνοι διαχειρίσιμοι, η υπέρμετρη όμως διακινδύνευση πρέπει να αποκλεισθεί. Η εκμετάλλευση της πυρηνικής ενέργειας έκανε δυνατή, για πρώτη φορά στην ιστορία, την καταστροφή της ανθρωπότητας από την τεχνολογία. Τα σοβαρά πυρηνικά ατυχήματα έδειξαν ότι, παρά τις προβλέψεις και τα μέτρα ασφαλείας, μια αντικανονική έκβαση δεν αποκλείεται. Η στατιστική προσέγγιση χάνει την αξία της όταν ένα μόνο σοβαρό συμβάν, όσο μικρή πιθανότητα και αν έχει, μπορεί να φέρει ανυπολόγιστη καταστροφή, όπως η εκκένωση μιας μεγαλούπολης. Πράγματι, στην Ιαπωνία το 2011, μετά το πυρηνικό ατύχημα στην Φουκουσίμα, ετέθη θέμα εκκένωσης του πολεοδομικού συγκροτήματος Τόκυο-Γιοκοχάμα, σε απόσταση 237 χιλιομέτρων, με πληθυσμό 38 εκατομμυρίων. Οι κάτοικοι θα έπρεπε να απομακρυνθούν επί δεκαετίες, αν μερικά πρόσθετα λάθη και μερικές ώρες ανέμου από Βορρά προς Νότο είχαν επιφέρει ρύπανση του συγκροτήματος από το ραδιενεργό νέφος. Γι’ αυτό, η ανησυχία μετά το Τσερνόμπιλ και τη Φουκουσίμα, η ισχύς των περιβαλλοντικών κινημάτων, οι αυστηροί κανόνες και το συνεπαγόμενο όλο και ψηλότερο οικονομικό κόστος περιορίζουν συνεχώς την ανάπτυξη πυρηνικών εργοστασίων στις ανεπτυγμένες χώρες. Οι εξαιρετικά επικίνδυνοι τρόποι παραγωγής είναι απορριπτέοι.
Είναι γεγονός ότι η διακινδύνευση από βιομηχανικές δραστηριότητες αυξήθηκε στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, παράλληλα με την οικονομική ανάπτυξη. Οι τεχνολογικές καταστροφές αλλάζουν κλίμακα, αφού αυξάνεται το μέγεθος, η συγκέντρωση και η πολυπλοκότητα των βιομηχανικών συγκροτημάτων. Ουσίες που χρησιμοποιούνται, αποθηκεύονται, παράγονται τυχαία ή μεταφέρονται προκαλούν δυνητικά ανθρώπινες και υλικές βλάβες, μερικές φορές μακροπρόθεσμες. Επιπλέον, μεγάλοι πληθυσμοί κατοικούν σχετικά κοντά σε βιομηχανικά συγκροτήματα.
Η νομοθετική δράση για την αντιμετώπιση μεγάλων βιομηχανικών ατυχημάτων στην Ευρώπη ήταν γρήγορη και ορθολογική. Μετά το ατύχηµα στο Seveso, τo 1976, συνειδητοποιήθηκε το µέγεθος των κινδύνων. Με σκοπό να προληφθούν ή να αντιµετωπισθούν παρόµοια ατυχήµατα , εκδόθηκε η επονοµαζόµενη Οδηγία Seveso. Ακολούθησαν οι Seveso II και Seveso III (2012/18/ΕΕ), που έλαβαν υπόψη διδάγματα από μεταγενέστερα ατυχήματα, σε Bhopal, Toulouse ή Enschede. Επιπλέον, με τον Ευρωπαϊκό Κανονισμό REACH αντιμετωπίζονται απειλές από βιομηχανικές χημικές ουσίες.
Η μείωση της διακινδύνευσης από την βιομηχανία απαιτεί σημαντική διοικητική οργάνωση, ενώ οι υπηρεσίες ασφαλείας δύσκολα αλλάζουν νοοτροπία. Έχει πάντως επιτευχθεί μεγάλη βελτίωση των συστημάτων παρακολούθησης και των αυτοματισμών που ελαττώνουν τα περιθώρια ανθρώπινου λάθους. Πολύτιμος βοηθός είναι «το παρ’ ολίγον ατύχημα» που, αν εξετασθεί προσεκτικά, δίνει πραγματικές πληροφορίες για αξιόπιστη ασφάλεια.
Μια προαναγγελθείσα καταστροφή
Μιλώντας το 2015 στο συνέδριο Technology, Entertainment and Design, ο Bill Gates προέβλεψε ότι τα επόμενα χρόνια η παγκόσμια εξάπλωση ενός φονικού ιού ήταν πιθανή. Υπολόγισε το κόστος μιας πανδημίας σε 3 τρις δολάρια και εκατομμύρια θανάτους. Σημείωσε ότι η ανθρωπότητα έχει επενδύσει υπερβολικά σε τεχνολογία όπλων και λίγα σε αντιμετώπιση επιδημιών. Ο κόσμος πρέπει να προετοιμασθεί, η τεχνολογία μπορεί να δώσει εξαιρετικά εργαλεία που θα περιορίσουν την εξάπλωση ενός νέου ιού και οι κυβερνήσεις πρέπει να εφαρμόσουν μέτρα προετοιμασίας που προσιδιάζουν σε πολεμική προετοιμασία, όπως ασκήσεις αντιμετώπισης και ιατρικό σώμα εφέδρων, όπου θα εντάσσονται πολίτες. Κατά τη διάρκεια της κρίσης Ebola, τεχνολογικές εταιρείες συνέβαλαν με συστήματα χαρτογράφησης μέσω κινητών τηλεφώνων και δορυφόρων παρακολούθησης, που επέτρεψαν στις αρχές να δημιουργήσουν λεπτομερείς χάρτες των εστιών, βασιζόμενες σε μηνύματα πολιτών. Συμπλήρωσε, επίσης, ότι η πρόοδος της βιολογίας έχει μειώσει δραστικά τον χρόνο ανάπτυξης των εμβολίων.
Μετά τις επιδημίες SARS το 2003 και MERS το 2012, επιστημονικές εργασίες επιβεβαίωσαν την μετάδοση των ιών στον άνθρωπο από είδη νυχτερίδων, απευθείας ή μέσω άλλων θηλαστικών. Η δεξαμενή των νυχτερίδων εμπεριέχει σοβαρούς κινδύνους επιδημιών. Ωστόσο, τέτοιο ενδεχόμενο δεν περιλαμβανόταν σε επίσημες διεθνείς εκτιμήσεις για τους μεγάλους κινδύνους. Το World Economic Forum, μη κερδοσκοπική οργάνωση για την βελτίωση της κατάστασης του κόσμου, οργανώνει κάθε Ιανουάριο στο Νταβός μια διεθνή συνάντηση επιχειρηματιών, πολιτικών, ακαδημαϊκών και άλλων ηγετικών στελεχών, για να διαμορφώσουν τις παγκόσμιες προοπτικές. Στο Global Risks Report που εκπόνησε το 2017, απαριθμούνται οι 10 πιο πιθανοί μεγάλοι κίνδυνοι του κόσμου κατά την επόμενη δεκαετία: ακραία καιρικά φαινόμενα, μεγάλες αθέλητες μεταναστεύσεις, φυσικές καταστροφές, τρομοκρατικές επιθέσεις, κλοπή ή αλλοίωση δεδομένων, κυβερνοεπιθέσεις, παράνομο εμπόριο, ανθρωπογενείς περιβαλλοντικές βλάβες, συγκρούσεις μεταξύ κρατών, αποτυχίες εθνικών κυβερνήσεων. Η πανδημία απουσιάζει…
Οι προαιώνιοι φόβοι για τεχνολογικούς κινδύνους ή για απομάκρυνση από την φυσικότητα επιμένουν, αλλά ο άνθρωπος δυσκολεύεται να παραδεχθεί ότι και η φύση απειλεί. Στην πραγματικότητα, σοβαροί κίνδυνοι μπορούν να προκληθούν από φυσικές καταστάσεις. Π.χ. σε τοπικές αγορές της Νοτιοανατολικής Ασίας πωλούνται περιττώματα νυχτερίδων και άγρια ζώα, όπως φολιδωτοί μυρμηγκοφάγοι, που, αν και είναι φυσικές δεξαμενές ιών, τρώγονται ή διατίθενται ζωντανά για πρακτικές της παραδοσιακής ιατρικής.
Η ταχύτητα διάδοσης φυσικών ιών σε ένα παγκοσμιοποιημένο πληθυσμό πολλών δισεκατομμυρίων είναι υψηλή. Ο δραστικός περιορισμός των κινδύνων απαιτεί προσπάθειες για πρόληψη και προετοιμασία της αντιμετώπισης, οι οποίες έλειψαν. Η ολιγωρία συνδέεται πιθανώς με μεθοδολογικές αστοχίες, αφού απουσιάζει η διεπιστημονικότητα, κυριαρχούν ορισμένοι επιστημονικοί κλάδοι και αγνοούνται κάποιες μορφές διακινδύνευσης. Ίσως ευθύνεται και η πολιτική ορθότητα. Πράγματι, ενώ εύκολα κατηγορούνται η βιομηχανία και η τεχνολογία, η αυστηρή απαγόρευση επικίνδυνων πρωτόγονων εθίμων προσκρούει σε ιδεοληπτικές ενοχές. Ο εφησυχασμός συνδέεται και με παλιότερες υπερβολικές ανησυχίες. Η απειλή π.χ. των τρελών αγελάδων, υποτιθέμενο σύμβολο παραβίασης των κανόνων της φύσης, τελικά προκάλεσε ελάχιστους θανάτους. Διαμορφωτές της κοινής γνώμης καλλιεργούν επίσης φόβους, τύπου «συνδρόμου Φρανκενστάϊν», ότι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί, τα γνωστά «μεταλλαγμένα», θα προκαλέσουν ανεπανόρθωτες βλάβες. Μόνον η σοβαρή διεπιστημονική μελέτη των πραγματικών γεγονότων μπορεί να δώσει ρεαλιστική εκτίμηση της διακινδύνευσης.
Θρησκευτικοί τρόποι σκέψης
Ο κορωνοϊός της τρέχουσας επιδημίας δεν γεννήθηκε από ανθρώπινα έργα , αλλά μάλλον από φυσικές διεργασίες. Ωστόσο, πολλές άγονες προσεγγίσεις της διακινδύνευσης ξεκινούν από δόγματα και, ουσιαστικά, ικανοποιούν εσωτερικές αγωνίες των οπαδών, οι επιθυμίες των οποίων εκλαμβάνονται σαν δεδομένα:
- Πρόχειρες απόψεις ότι η επικέντρωση στο κέρδος οδηγεί σε κοινωνίες απροετοίμαστες για μείζονες κινδύνους. Δεν υπάρχουν πραγματικές ενδείξεις πως το καπιταλιστικό μοντέλο προκαλεί επικίνδυνες καταστάσεις, αντιθέτως, η οικονομική ευημερία συμβάλλει καθοριστικά στην αντιμετώπιση έκτακτων κινδύνων.
- Επιπόλαιες εξηγήσεις ότι η δημιουργία θανατηφόρων ιών οφείλεται σε υποβάθμιση του περιβάλλοντος ή σε αλλοίωση της φύσης. Ωστόσο, ανέκαθεν συνέβαιναν τυχαίες επικίνδυνες μεταλλάξεις.
- Τεχνοφοβικές προκαταλήψεις συνδεδεμένες με το αρχέγονο δέος της ύβρεως.Υποτίθεται ότι ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως η βιοτεχνολογία, προσβάλλουντην «ιερότητα» της φύσης, οπότε αυτή «τιμωρεί» ή «εκδικείται».
Συμπερασματικά
Η διακινδύνευση από ανθρώπινες δραστηριότητες αυξήθηκε σημαντικά στην διάρκεια του περασμένου αιώνα. Η βιομηχανία έφθασε την φύση σε ικανότητα πρόκλησης καταστροφών, αναπτύσσει όμως μεθόδους και εργαλεία που επιτρέπουν αύξηση της ασφάλειας εγκαταστάσεων και προϊόντων. Η αντικειμενική παρατήρηση δείχνει πως, με εξαίρεση τις υπέρμετρα επικίνδυνες τεχνολογίες όπως η πυρηνική, οι κίνδυνοι από την βιομηχανία ελέγχονται. Βέβαια, οι τεχνοκράτες ενίοτε υπερεκτιμούν τις δυνατότητες ελέγχου των συστημάτων, αλλά, κατά κανόνα, είναι πιο αξιόπιστοι από τους ημιμαθείς και μη ειδικούς. Η διακινδύνευση μειώνεται όταν οι πολίτες αναθέτουν τα ζητήματα στους καλλίτερους τεχνοκράτες, που δεν υπηρετούν άνομα συμφέροντα των παραγωγών του κινδύνου.
Από την άλλη, η φύση ήταν ανέκαθεν φονική. Παρά την τεχνολογική πρόοδο, δεν έχουν λείψει μεγάλες καταστροφές από σεισμούς, τσουνάμι, ηφαίστεια, τυφώνες, δασικές πυρκαγιές, πλημμύρες και επιδημίες. Σε κάποιες περιπτώσεις, βέβαια, συμβάλλει σημαντικά και ο άνθρωπος, όπως με την κλιματική αλλαγή.
Σύγχρονα ανθρώπινα εργαλεία ρίχνονται σήμερα στην μάχη κατά της απειλής ενός φυσικού ιού: βιοτεχνολογία, τεχνητή νοημοσύνη, ανάλυση μεγάλων δεδομένων. Εταιρείες καινοτομίας συνεργάζονται με γιατρούς και κυβερνητικούς οργανισμούς σε όλο τον κόσμο, για να διερευνήσουν δυνατότητες παρασκευής εμβολίου, επινόησης νέων φαρμάκων ή αξιοποίησης υπαρχόντων. Η αυταπάρνηση του υγειονομικού προσωπικού επαινείται, κυριαρχεί όμως η βεβαιότητα ότι αίσιο τελικό αποτέλεσμα θα φέρουν η άρτια εκπαίδευση και η συστηματική εργασία των ερευνητών. Μια λιγότερο τεχνοφοβική ανθρωπότητα ελπίζει πλέον όχι σε κάποια μαγική ή μεταφυσική λύση, αλλά στο τεχνολογικό επίτευγμα του εμβολίου. Το αντιεμβολιαστικό κίνημα συναντά το Βατερλώ του.
Η σημερινή κρίση αποκαλύπτει ένα κόσμο παραδόξως πιο νεωτερικό απ’ ό,τι πιστεύεται. Αναδύεται μια δραματική απομάγευση, ενώ αλλάζει και η διακυβέρνηση. Επιστημονικές επιτροπές επιβάλλουν έγκυρες απόψεις στις κυβερνήσεις. Αποφάσεις και μέτρα που καθορίζουν την κοινωνική και οικονομική ζωή εξαρτώνται από τους ειδικούς της υγείας και τα πορίσματα μαθηματικών μοντέλων διακινδύνευσης. Η κοινή γνώμη υποτάσσεται σε ηγέτες που ακολουθούν την επιστήμη και διεγείρουν τον ορθολογισμό. Δημιουργείται ευρεία συναίνεση για επίπονα μέτρα, αναγκαίους περιορισμούς και αλλαγή αντιλήψεων για την δημόσια ασφάλεια.
Εκδηλώνεται βέβαια ανησυχία ότι, πίσω από ελέγχους και περιοριστικά μέτρα, καραδοκεί η απειλή της απολυταρχίας. Η δημοκρατική εγρήγορση, ακόμα και στη μέση της μάχης, δεν είναι περιττή. Ωστόσο, η κυριαρχία ενός Μεγάλου Αδελφού δεν θα ευδοκιμήσει σε κοινωνίες που διαθέτουν υγεία, ασφάλεια, ευημερία και ορθολογισμό.
Για να μάθετε περισσότερα:
Patrick Lagadec (1979). Faire face aux risques technologiques. La Recherche, 105, pp 1146-1153
Claude Gilbert (1998). Le sens caché des risques collectifs. La Recherche, 307, pp 110-113
Michael Szollosy (2017). Freud, Frankenstein and our fear of robots: projection in our cultural perception of technology. https://link.springer.com/article/10.1007/s00146-016-0654-7
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου