ΘΟΔΩΡΟΣ ΣΟΥΜΑΣ: ΦΟΒΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΗΣΥΧΙΕΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΕΛΕΓΧΟΜΕΝΗ

Διαβάζω σε διάφορα μέσα ή blogs διάφορες παράδοξες, απλοϊκές ή  δογματικές απόψεις για την πανδημία του κορονοϊού. Οι σχηματικές ή προβληματικές αυτές απόψεις έχουν μια ευρεία γκάμα. Άλλοι αμφισβητούν πως πρόκειται πράγματι για πανδημία, κλείνοντας παρανοϊκά τα μάτια απέναντι στο αναμφισβήτητο γεγονός πως έχουμε πλέον πάνω από 470.000 νεκρούς στη Γη. Λένε “τι είναι 470.00 άνθρωποι; Είναι λίγοι.” Από μια ορισμένη οπτική γωνία μπορεί και να έχουν δίκιο: Για ευγενικούς σκοπούς, ο σ. Μάο ήταν υπεύθυνος για τον θάνατο περίπου 25.000.000 ανθρώπων κατά το “Μεγάλο άλμα προς τα μπρος”. Τι είναι λοιπόν 470.000; Ο συλλογισμός είναι λάθος γιατί σήμερα, όπου οι αναπτυγμένες ή αναπτυσσόμενες φιλελεύθερες δημοκρατίες έχουν εξαπλωθεί αρκετά στην υφήλιο, εξαιρουμένων κυρίως των ισλαμικών καθεστώτων, και η ιατρική επιστήμη κέρδισε έδαφος, ο αριθμός 470.000 άνθρωποι, ο οποίος αυξάνεται συνεχώς, είναι μεγάλος...

Δεύτερη αμφισβήτηση: Τα καπιταλιστικά κράτη ή το διεθνές, παγκοσμιοποιημένο κεφάλαιο έχουν μεγαλοποιήσει τον κίνδυνο του κορονοϊού, ή έστω τον έχουν εκμεταλλευτεί, με σκοπό να ελέγξουν την προσωπική ζωή μας ή να επιβάλλουν αυταρχικά, φασιστοειδή οργουελικά καθεστώτα ή για να εκμεταλλευτούν περαιτέρω τους εργαζόμενους. Για παράδειγμα, ένας φίλος μου προερχόμενος από το ΚΚΕ, μου είπε πως με τα μέτρα κατά του κορονοϊού σκοπεύουν να μας κάνουν φτωχότερους, να μας μειώσουν το εισόδημα. Γεννάται όμως το ερώτημα γιατί οι καπιταλιστικές δημοκρατίες να επιδιώκουν να κάνουν φτωχότερους τους πολίτες τους, να υποκλέψουν ή να μειώσουν το εισόδημα των εργαζομένων; Δεν ωφελούνται περισσότερο εάν οι πολίτες τους είναι ικανοποιημένοι από το οικονομικό επίπεδο της ζωής τους και αποδέχονται ή ανέχονται, έτσι, περισσότερο το καθεστώς της καπιταλιστικής, φιλελεύθερης δημοκρατίας; Τι σταθεροποιεί περισσότερο την καπιταλιστική, φιλελεύθερη δημοκρατία, η ανάπτυξη, η οικονομική πρόοδος και το άπλωμά της, η βελτίωση των βασικών οικονομικών, αναπτυξιακών δεικτών, η αύξηση του ΑΕΠ και των οικονομικών δυνατοτήτων της κάθε χώρας ή η αύξηση της φτώχειας, των ανισοτήτων και της επακόλουθης δυσαρέσκειας; Τι συμφέρει τις καπιταλιστικές, φιλελεύθερες δημοκρατίες, η άνοδος του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων και η γενικευμένη οικονομική πρόοδος ή η φτώχεια, ο αποκλεισμός κι η ανέχεια; Ακόμη κι αν η ανισότητα, η απόσταση μεταξύ πλουσίων και φτωχών αυξάνεται στην παγκοσμιοποιημένη καπιταλιστική οικονομία, όπως μας λέει ο Πικετί, το οικονομικό επίπεδο των φτωχών ανεβαίνει και βελτιώνεται.

Μερικοί αριστεροί που φοβούνται μήπως οι ευρωπαϊκές χώρες μετατραπούν σε αυταρχικά, ακροδεξιά, οργουελικά καθεστώτα (ή μήπως ενδόμυχα το εύχονται, ώστε κατά συνέπεια να δυναμώσει το αντικαθεστωτικό κίνημα;) επικαλούνται τις δυσοίωνες προβλέψεις κι εκτιμήσεις του  Τσόμσκι ή του Μπαντιού. Τέτοιες τάσεις θα μπορούσαν ενδεχομένως να προκύψουν σε χώρες που ήδη είναι περίπου “ανελεύθερες δημοκρατίες” (illiberal democraties) όπως είναι η Τουρκία του Ερντογκάν, η Ρωσία του Πούτιν, η Ουγγαρία του Όρμπαν, η Βραζιλία του Μπολσονάρου, η Νικαράγουα του Ορτέγκα, ο Ισημερινός του Λένιν Μορένο ή άλλες χώρες που θα μπορούσαν να “γλιστρήσουν” προς αυτή την κατεύθυνση. Φυσικά τα αυστηρά μέτρα επιτήρησης και παρακολούθησης μπορούν να ενισχύσουν τον αυταρχικό και ανελεύθερο χαρακτήρα των απολυταρχικών καθεστώτων, π.χ. των ισλαμιστικών καθεστώτων, των αραβικών ή μεσανατολικών ολοκληρωτικών καθεστώτων, των αριστερών δικτατοριών όπως της Λ.Δ.Κίνας, της Βενεζουέλας, της Β.Κορέας και της Κούβας, αλλά και του Τουρκμενιστάν, της Λευκορωσίας και άλλων δορυφόρων της Ρωσίας του Πούτιν, κ.ο.κ. Παρατηρούμε, σε αντίθεση με τις εκτιμήσεις των δυο παραπάνω αριστερών διανοητών πως οι χώρες αυτές, πλην της Ουγγαρίας, βρίσκονται εκτός της δημοκρατικότερης περιοχής, της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στις χώρες της Ε.Ε., στις οποίες συγκαταλέγεται κι η Ελλάδα, τέτοιες εξελίξεις θα ήσαν πολύ δύσκολο -για να μην πούμε απίθανο- να συμβούν, για πολλούς λόγους, ιστορικούς, συνταγματικούς, πολιτιστικούς, κοινωνικούς κ.α., οι οποίοι συσχετίζονται με τις συμφωνίες, τη συνθήκη, τη δημοκρατική κουλτούρα, τον πολιτικό πολιτισμό και τη νομοθεσία της Ενωμένης Ευρώπης... Η Ε.Ε. αποτελεί το προπύργιο της ανοιχτής, πλουραλιστικής και πολυκομματικής, μη αυταρχικής, κοσμικής, φιλελεύθερης δημοκρατίας, το προπύργιο των καπιταλιστικών, κοινοβουλευτικών φιλελεύθερων δημοκρατιών. Ακόμη κι αν χώρες όπως η Ουγγαρία ή ενδεχομένως, αύριο, η Πολωνία ξεπέσουν, εκτραπούν αφύσικα σε ανελεύθερες, αυταρχικές δημοκρατίες, είναι σίγουρο πως κάποια στιγμή, μετά την πανδημία, οι υπόλοιπες χώρες της Ε.Ε. και της Ευρωζώνης θα τους τραβήξουν, πιστεύω, δυνατά το αυτί και θα τις επαναφέρουν στην τάξη.

Αναφορικά με την αντιμετώπιση του κορονοϊού έχουμε να διαλέξουμε ανάμεσα στην εθνικιστική απομόνωση ή την παγκόσμια αλληλεγγύη και συνεργασία. Η επιδημία του COVID-19, η επακόλουθη οικονομική κρίση, ο ανεφοδιασμός με τρόφιμα όλων των περιφερειακών, αναπτυσσόμενων χωρών, η διανομή των ιατρικών κεκτημένων και ανακαλύψεων (εμβόλια, θεραπείες κ.τ.λ.) είναι  παγκόσμια προβλήματα. Μπορούν να λυθούν αποτελεσματικά μόνο με την παγκόσμια συνεργασία και όχι με τον εθνικιστικό απομονωτισμό (βλέπε τη σοβινιστική πολιτική του Τραμπ). Οφείλουμε να κινηθούμε, μακροπρόθεσμα, προς την παγκόσμια αλληλεγγύη και συνεργασία, τη δημοκρατία, μια ελεγχόμενη και πιο δημοκρατική παγκοσμιοποίηση, τον έλεγχο από τη μεριά της κοινωνίας των πολιτών και τη διαύγεια.

Κάποιοι πιο ψαγμένοι, φιλελεύθεροι ή δημοκρατικοί σοσιαλιστές, θα μπορούσαν να επικαλεστούν τις δηλώσεις και τις συνεντεύξεις όχι των δεινοσαύρων της αριστεράς, αλλά του πολύ πιο φρέσκου και σημαντικού Ισραηλινού ιστορικού, φιλόσοφου, μελλοντολόγου και συγγραφέα Γιουβάλ-Νοά Χαράρι. Όμως ο Χαράρι δεν προεξοφλεί την επικράτηση της “ανελεύθερης δημοκρατίας” στην Ευρώπη, το αντίθετο, αρκεί οι Ευρωπαίοι να προσπαθήσουν, όπως τους παροτρύνει, να ελέγξουν τα μέτρα της απομόνωσης και της παρακολούθησης ενάντια στην εξάπλωση του COVID-19, καθώς και την εφαρμογή τους. Οι πολίτες, οι οργανώσεις τους και οι θεσμοί της κοινωνίας των πολιτών και της δημοκρατικής πολιτείας πρέπει να πασχίσουν για τον έλεγχο του χαρακτήρα, της έκτασης και των μεθόδων των μέτρων της παρακολούθησης του κορονοϊού. Οι δημοκρατίες και οι πολίτες τους πρέπει να θωρακιστούν, να υπερασπιστούν τους θεσμούς και να οδηγήσουν το κράτος προς τη δημοκρατική  μέθοδο καταπολέμησης της πανδημίας, να μη το αφήσουν να υποκύψει στους πειρασμούς του αυταρχισμού, της επιβολής, της παρακολούθησης της προσωπικής ζωής των ατόμων και της πολιτικής εκμετάλλευσης των δυσμενών υγειονομικών συνθηκών που προκύπτουν από τις πανδημίες. Τα αυταρχικά κράτη, οι δικτάτορες, οι δημαγωγοί, κρυπτοαυταρχικοί, λαϊκιστές αρχηγοί θα προσπαθήσουν να εκμεταλλευτούν, να διαστρέψουν και αλλοιώσουν τις ανάγκες πρόληψης και καταπολέμησης των επιδημιών και τις υγειονομικές περιστάσεις, εκμεταλλευόμενοι την βιοπολιτική διάσταση των κοινωνικών κι ανθρώπινων φαινομένων υπέρ των συμφερόντων και της εξουσίας τους. Η επερχόμενη εξέλιξη και ανάπτυξη των ιατρικών προληπτικών και θεραπευτικών, μεθόδων θα διευκολύνουν την παρακολούθηση όχι μόνο των βιολογικών δεδομένων του ατόμου αλλά και των προτιμήσεων, των τάσεων και των απόψεών του. Ο Χαράρι λέει: “Εάν οι εταιρίες και οι κυβερνήσεις αρχίσουν να μαζεύουν βιομετρικά δεδομένα μαζικά, μπορούν να μας γνωρίσουν πολύ καλύτερα από ό,τι γνωρίζουμε οι ίδιοι τον εαυτό μας και τότε δεν μπορούν απλώς να προβλέψουν τα συναισθήματά μας, αλλά και να τα χειραγωγήσουν και να μας πουλήσουν οτιδήποτε θέλουν , είτε αυτό είναι ένα προϊόν, είτε είναι ένας πολιτικός. Η βιομετρική παρακολούθηση θα καθιστούσε το hacking στα δεδομένα της Cambridge Analytica να μοιάζει με κάτι από την εποχή του λίθου. Φανταστείτε τους κατοίκους της Βόρειας Κορέας το 2030, όταν θα πρέπει να φορούν βιομετρικό βραχιόλι 24 ώρες το 24ωρο. Εάν ακούν μια ομιλία του «Μεγάλου Ηγέτη» Κιμ Γιονγκ Ουν και το βραχιόλι παίρνει ενδεικτικά σημάδια θυμού, τότε όλα θα έχουν τελειώσει γι’ αυτούς. Βέβαια, κάποιος θα μπορούσε να πει ότι τα βραχιόλια βιομετρικής παρακολούθησης είναι ένα μέτρο που θα παρθεί σε περίοδο έκτακτης ανάγκης και πως θα σταματήσουν να αποτελούν πραγματικότητα, όταν η κατάσταση έκτακτης ανάγκης τελειώσει. Ωστόσο, τα προσωρινά μέτρα έχουν την άσχημη συνήθεια να διαρκούν περισσότερο από τις καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, καθώς υπάρχει πάντα μια νέα κατάσταση έκτακτης ανάγκης που κρύβεται στον ορίζοντα...”

Η ραγδαία εξέλιξη της ιατρικής και των τεχνολογικών μεθόδων της, καθώς και η χρήση τους, θα παίξουν έντονο ρόλο στις μελλοντικές καταστάσεις που θα αφορούν τα δικαιώματα και τα προσωπικά δεδομένα των πολιτών. Η υποδούλωσή μας θα μπορούσε να καταστεί “εθελούσια”. Οι σκέψεις και οι ιδέες του φιλόσοφου σηκώνουν πολλές, διεξοδικές συζητήσεις σε βάθος, πέρα από ρηχά και βραχυπρόθεσμα, πολιτικοκομματικά συνθήματα· αφορούν το μέλλον των προηγμένων, τεχνολογικών κοινωνιών των ανεπτυγμένων χωρών και πρέπει να σταθμιστούν με διαύγεια και γνώση. Δεν συνάδουν όμως με την επιδερμική αντικαθεστωτική, δογματική αντισυστημική, σχηματική ματιά...