ΚΙΜΩΝ ΧΑΤΖΗΜΠΙΡΟΣ: ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΩΣ ΕΥΚΑΙΡΙΑ

Το κλίμα ως ευκαιρία

Κίμων Χατζημπίρος

από το Book's Journal Ιανουαρίου

Η κλιματική απειλή και η ενεργειακή κρίση προσφέρονται για ποικίλες πρωτοβουλίες. Πολλοί απορρίπτουν την πράσινη πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), με το επιχείρημα ότι κινείται βιαστικά. Μερικοί σπεύδουν να προτείνουν επαναφορά της πυρηνικής ενέργειας. Κράτη παραγωγοί φυσικού αερίου επωφελούνται για να αυξήσουν την γεωπολιτική τους ισχύ. Όσοι έχουν επενδύσει στο φυσικό αέριο ζητούν να παραταθεί η μεταβατική περίοδος. Λαϊκιστές τρομοκρατούν τη μεσαία τάξη, με φόβητρο την ενεργειακή φτώχεια. Κάποιοι προσδοκούν υποθαλάσσιες εξορύξεις ορυκτών καυσίμων και αγωγούς. Ωστόσο, ο διεθνής χρηματοπιστωτικός τομέας, βλέποντας ένα νέο κόσμο ευκαιριών για πράσινους επενδυτές, κινητοποιεί τεράστια κεφάλαια, επιταχύνοντας αειφόρες δραστηριότητες.

Αντιρρήσεις

Η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή αναγνωρίζεται πλέον ως ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα του κόσμου μας, αλλά οι προσπάθειες ταχείας πράσινης μετάβασης σε μια οικονομία χωρίς ανθρακούχες εκπομπές συναντούν αντιδράσεις.

Η ΕΕ κατηγορείται ότι βιάζεται και ότι στερείται συνεκτικής στρατηγικής. Ωστόσο, σύμφωνα με την σοβαρότερη επιστημονική προσέγγιση για τα οικονομικά της κλιματικής αλλαγής (Έκθεση Stern,2006, 662 σελίδες) και νεώτερες παρεμβάσεις (ομάδα Sir Nicholas Stern, 2016, 2021), επιβάλλεται γρήγορη δράση, διότι όταν εμφανισθούν οι βλάβες, θα είναι ήδη πολύ αργά. Το κόστος σταθεροποίησης των αερίων θερμοκηπίου είναι της τάξεως του 1% του παγκόσμιου ακαθάριστου προϊόντος ετησίως, μέχρι το 2050. Το κόστος μιας ανεξέλεγκτης κλιματικής αλλαγής είναι κλίμακας παγκοσμίου πολέμου, με τις φτωχότερες χώρες και περιφέρειες να υποφέρουν περισσότερο και νωρίτερα. Κάθε καθυστέρηση, π.χ. παράταση της μεταβατικής περιόδου χρήσης του φυσικού αερίου, όπως επιθυμούν όσοι έχουν επενδύσει σε αυτό, θα ανέβαλε την σταθεροποίηση των αερίων θερμοκηπίου. Η επισπεύδουσα πολιτική της ΕΕ δικαιώνεται από τα δεδομένα.

Αναφέρεται ως λύση η πυρηνική ενέργεια, επειδή δεν εκπέμπει αέρια θερμοκηπίου. Ωστόσο, οι κίνδυνοι από μεγάλα ατυχήματα σε πυρηνικούς αντιδραστήρες σχάσης παραμένουν υπαρκτοί, η τελική αποσυναρμολόγηση των εργοστασίων και η ασφαλής αποθήκευση των αποβλήτων είναι προβληματικές, οι νεοεμφανιζόμενοι μίνι αντιδραστήρες δεν εγγυώνται την ασφάλεια, η δε προσδοκία για πυρηνική ενέργεια σύντηξης είναι μετέωρη. Επιπλέον, το υψηλό κόστος των μέτρων προστασίας κάνει την υιοθέτησή τους από αναπτυσσόμενες χώρες αμφίβολη.

Προβάλλεται ότι η πράσινη μετάβαση στοιχίζει. Η ενέργεια θα είναι όντως ακριβή για αρκετά χρόνια. Ωστόσο, η καθυστέρηση στην αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης θα στοιχίσει περισσότερο. Είναι αδύνατον να εξασφαλισθούν πράσινη μετάβαση, ενεργειακή ασφάλεια και φθηνές τιμές ταυτόχρονα. Αφού η κλιματική κρίση έχει προτεραιότητα, το κόστος θα επιβαρύνει τους καταναλωτές, σύμφωνα με την θεμελιώδη αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει». Η ενεργειακή φτώχεια θα αντιμετωπισθεί με ειδικά μέτρα για τους αδύναμους, όχι με φθηνές τιμές ενέργειας για όλους.

Επακόλουθα

Η πράσινη μετάβαση είναι μακροχρόνιο στοίχημα και απαιτεί μεγάλη και επίμονη διεθνή πολιτική. Οι όποιες βιώσιμες λύσεις, λόγω διάρκειας και βραδείας εξέλιξης του προβλήματος, θα απασχολήσουν την ανθρωπότητα επί πολλές δεκαετίες. Θορυβώδεις μειονότητες, ξεσηκωμένες από ανορθολογικές, αντισυστημικές ή ιδιοτελείς απόψεις, ήδη προκαλούν σημαντικές καθυστερήσεις.

Η καταστροφή οικονομικού κεφαλαίου είναι επώδυνη. Πολλές επιχειρηματικές δραστηριότητες θα καταρρεύσουν, όταν καταργηθούν οι τεράστιες επιδοτήσεις στα ορυκτά καύσιμα, που, σύμφωνα με μελέτη του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), μόνο για το 2020, ανέρχονται σε 5,9 τρισεκατομμύρια δολάρια (6,8% του παγκόσμιου ακαθάριστου προϊόντος). Αναμένονται ισχυρές κοινωνικές αντιδράσεις, αφού η δημιουργία θέσεων εργασίας π.χ. σε μονώσεις κτηρίων ή εργοστάσια ημιαγωγών και ηλεκτρικών κινητήρων είναι αμφίβολο αν αντισταθμίσει την σημαντική απώλεια θέσεων εργασίας π.χ. από κατάργηση εργοστασίων κινητήρων εσωτερικής καύσης, ανθρακωρυχείων ή πετρελαιοφόρων.

Μερικές χώρες θα βρεθούν σε οικονομικά αδιέξοδα, αφού θα γίνουν οι μεγάλοι χαμένοι της πράσινης μετάβασης. Π.χ. πολλές περιοχές της Μέσης Ανατολής θα αλλάξουν σταδιακά την οικονομική δομή τους, με εξαιρετική μείωση εισοδημάτων αν δεν προσαρμοσθούν ταχύτατα σε δραστηριότητες άλλες από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο.

Θετική ευκαιρία

Κατά τους δύο τελευταίους αιώνες, η ενέργεια από ορυκτά καύσιμα αποτελεί τον ύψιστο πόρο αλλά και τον ύψιστο ρυπαντή. Πέρα από την επιβάρυνση του φαινομένου του θερμοκηπίου, με συνέπεια την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή, η χρήση ορυκτών καυσίμων παράγει τοξικά καυσαέρια που επιδρούν στην ανθρώπινη υγεία και βλάπτουν τα οικοσυστήματα, ενώ συνεπάγεται υψηλό θόρυβο στις πόλεις. Με καθαρές τεχνολογίες παραγωγής ενέργειας απαλλάσσονται από την ρύπανση άνθρωποι, οικοσυστήματα και κλίμα. Χρειάζονται όμως και συμπληρωματικοί στόχοι για εξοικονόμηση ενέργειας (με αύξηση της αποδοτικότητας), μείωση εκπομπών μεθανίου (από φυσικό αέριο, ταφή σκουπιδιών, κτηνοτροφική παραγωγή, ορυζοκαλλιέργεια κ.λπ.), αφαίρεση ποσοτήτων διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα (δέσμευση και αποθήκευση ή χρησιμοποίησή του), επικράτηση κυκλικής οικονομίας (με ευρεία ανακύκλωση αποβλήτων), αλλαγή διατροφικού μοντέλου (με μείωση παραγωγής και κατανάλωσης κρέατος).

Τα ορυκτά καύσιμα είναι μη ανανεώσιμοι πόροι, η σπανιότητα και η ανομοιόμορφη κατανομή τους φέρνει αστάθεια και μεγάλες διακυμάνσεις τιμών. Αβεβαιότητα προκαλεί η εξάρτηση από τόπους παραγωγής που συνιστούν αναξιόπιστες ή εχθρικές αγορές. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ) έχουν το πλεονέκτημα της δωρεάν εγχώριας πρώτης ύλης, καταργώντας την ενεργειακή εξάρτηση. Επιπλέον, η πράσινη μετάβαση είναι πρόκληση που δίνει τεχνολογική ηγεμονία σε όσες χώρες την επιτύχουν. Αναπτύσσονται νέες ήπιες και έξυπνες τεχνολογίες για παραγωγή από ΑΠΕ, μεταφορά και αποθήκευση ηλεκτρισμού ή για πράσινα καύσιμα, όπως υδρογόνο, βιοαέριο κ.λπ. Η καινοτομία και η ενεργειακή απεξάρτηση συνιστούν βασικούς λόγους για τους οποίους η ΕΕ επιταχύνει την μετάβαση.

Πολύ πρόσφατα, η πράσινη μετάβαση αρχίζει να διαμορφώνει επενδυτική κοσμογονία στις περισσότερες χώρες, εφόσον γίνεται δεκτό ότι η πράσινη ανάπτυξη είναι ο μόνος δρόμος προς μελλοντική οικονομική μεγέθυνση. Θεωρείται η μεγαλύτερη επενδυτική ευκαιρία από την εποχή εκκίνησης του διαδικτύου. Η οικονομία χωρίς άνθρακα παύει να είναι ζήτημα κάποιων ακτιβιστών που πιέζουν τις κυβερνήσεις, γίνεται πρόκληση για καινοτομία και ανταγωνιστικότητα. Ο ιδιωτικός τομέας, βλέποντας νέες προοπτικές, σπεύδει. Εκτιμάται ότι ο κόσμος βρίσκεται στην αρχή μιας μαζικής και βιώσιμης αναπτυξιακής τάσης διάρκειας δεκαετιών και ότι δημιουργούνται ευκαιρίες επενδύσεων της τάξεως των 100 τρισεκατομμυρίων δολαρίων για παραγωγή από ΑΠΕ, εξηλεκτρισμό, μοντέρνα δίκτυα, αποθήκευση ενέργειας κ.λπ. Ο Διεθνής Οργανισμός Χρηματοδότησης (International Finance Corporation), με πρόσφατη έκθεση εντοπίζει τομείς επενδύσεων σε 21 αναδυόμενες οικονομίες που αντιπροσωπεύουν το 48% των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Στην τελευταία του έκθεση (2021) ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας (International Energy Agency, IEA) παρουσιάζει ένα συνεκτικό οδικό χάρτη προς την κοινωνία μηδενικών εκπομπών άνθρακα του 2050, η οποία θεωρείται αναγκαία για τον περιορισμό της παγκόσμιας θέρμανσης στον 1,5^ο Κελσίου. Απαιτούνται θεμελιώδεις οικονομικές αλλαγές για μείωση του σημερινού υψηλού επιπέδου εκπομπών.

Ο IEA δηλώνει ότι νέες επενδύσεις σε ορυκτά καύσιμα είναι ασύμβατες με τους κλιματικούς στόχους, αντ’ αυτών χρειάζονται μαζικές επενδύσεις σε συγκεκριμένες πράσινες δραστηριότητες, που αποτελούν τη μεγαλύτερη εμπορική ευκαιρία της εποχής μας. Σε ό,τι αφορά την παραγωγή ενέργειας, το σενάριο του IEA προβλέπει για το 2050 την παραγωγή ηλεκτρισμού κατά 90% από ΑΠΕ, με τα αιολικά και φωτοβολταϊκά να συνεισφέρουν το 70%. Ο ρυθμός εγκατάστασης χρειάζεται να τριπλασιασθεί μέχρι το 2030 και να έχει αυξηθεί κατά 900% το 2050, άρα ετήσια αύξηση φωτοβολταϊκών κατά 600 GW και αιολικών κατά 340 GW από το 2030 μέχρι το 2050. Υποδομές, με εξελιγμένα ηλεκτρικά δίκτυα αναγκαία για αξιόπιστη και ευέλικτη μεταφορά ανανεώσιμης ενέργειας, θα απαιτήσουν το 25% της αναγκαίας ετήσιας επένδυσης των 4 τρισεκατομμυρίων. Η αποθήκευση ενέργειας πρέπει να αυξηθεί κατά 80 φορές μέχρι το 2050. Το κόστος των μπαταριών μειώνεται συνεχώς. Η χρήση πράσινου υδρογόνου προσφέρει μεγάλες δυνατότητες αποθήκευσης, όπως και η αντλησιοταμίευση σε κάποιες χώρες.

Αν και το μέγεθος της οικονομίας αναμένεται να έχει διπλασιασθεί το 2050 και 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι να έχουν προστεθεί στον πληθυσμό, εκτιμάται ότι οι ενεργειακές ανάγκες θα έχουν μειωθεί κατά 8%. Ο κρισιμότερος τομέας για αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας είναι τα κτήρια, που πρέπει να απορροφήσουν το 25% των επενδύσεων. Τα κτήρια μηδενικής κατανάλωσης ενέργειας, που αντιπροσωπεύουν σήμερα λιγότερο από 1%, θα πρέπει να φθάσουν, κατά τον IEA, το 85% το 2050. Οι αντλίες θερμότητας, που αυξάνουν σημαντικά την ενεργειακή αποδοτικότητα, πρέπει να δεκαπλασιασθούν μέχρι το 2050, φθάνοντας τα 1800 εκατομμύρια. Στην ΕΕ, τα κτίρια καταναλώνουν το 40% της συνολικής ενέργειας και εκπέμπουν το 36% των αερίων θερμοκηπίου που συνδέονται με την ενέργεια, ενώ τα 2/3 των ευρωπαϊκών κτιρίων έχουν χαμηλή ενεργειακή απόδοση. Για να επιτευχθεί ο κλιματικός στόχος του 2030, απαιτούνται ετησίως περίπου 275 δισεκατομμύρια ευρώ πρόσθετων επενδύσεων, για την ανακαίνιση 35 εκατομμυρίων κτιρίων.

Σημαντική εξοικονόμηση ενέργειας προκύπτει και από την υποκατάσταση πολλών συμβατικών δραστηριοτήτων, με χρήση συστημάτων πληροφορικής και επικοινωνιών. Παράλληλα όμως, η σπάταλη χρήση τέτοιων τεχνολογιών σε κάποιους τομείς κινδυνεύει να φέρει αύξηση στην κατανάλωση ενέργειας.

Το ποσοστό αυτοκινήτων που κινούνται με ηλεκτρισμό ή κυψέλες υδρογόνου πρέπει να φθάσει από το σημερινό 1% (των 1400 εκατομμυρίων αυτοκινήτων) στο 20% το 2030 και σχεδόν στο 90% το 2050. Αντίστοιχη αλλαγή αναμένεται στα φορτηγά και στα λεωφορεία. Οι μεγαλύτερες συμβατικές αυτοκινητοβιομηχανίες ανακοινώνουν ότι θα δαπανήσουν πολλά δισεκατομμύρια τα επόμενα λίγα χρόνια για να επιταχύνουν την ηλεκτροκίνηση των οχημάτων και να προλάβουν τους ανταγωνιστές τους, σε έναν από τους ταχύτατα αναπτυσσόμενους τομείς. Για τα πλοία και τα αεροπλάνα, η μελλοντική πρόωση με υδρογόνο, συνθετικά πράσινα καύσιμα, βιοαέριο ή ίσως και ΑΠΕ κάνει την πράσινη μετάβαση σημαντικό στοιχείο ανταγωνισμού, δημιουργώντας παράλληλα νέες εμπορικές ευκαιρίες.

Ο παγκόσμιος ωκεανός ρευστότητας και τα χαμηλά επιτόκια δείχνουν ότι η χρηματοδότηση δεν είναι περιοριστικός παράγων για την πράσινη μετάβαση. Μπορεί όμως να είναι η στενότητα υλικών. Η έντονη ζήτηση ημιαγωγών οδήγησε διεθνώς σε έλλειψη, γι’ αυτό ετοιμάζονται εργοστάσια στην ΕΕ που θα κατασκευάζουν τέτοια εξαρτήματα στρατηγικής σημασίας. Το ΔΝΤ επισημαίνει ότι τα επόμενα χρόνια η ζήτηση για πολλά μέταλλα, όπως λίθιο, κοβάλτιο, χαλκός και νικέλιο θα αυξηθεί κατακόρυφα. Οι παραγωγοί αυτών των μετάλλων μπορεί, μέσα στα επόμενα 20 χρόνια, να έχουν κέρδη ανάλογα με αυτά του πετρελαϊκού κλάδου. Η συνολική ζήτηση για ενέργεια από μπαταρίες αναμένεται να αυξηθεί από 0,16 TWh το 2020 σε 14 TWh το 2050. Επιπλέον, για να παραχθεί πράσινη ενέργεια απαιτούνται μεγάλες ποσότητες πυριτίου, σπάνιων γαιών, αργύρου, ψευδαργύρου, σιδήρου, αλουμινίου κ.λπ. Η εξάρτηση που δημιουργεί η προμήθεια των υλικών από τα ανά τον κόσμο ορυχεία θα είναι έντονη αλλά όχι μόνιμη, σε αντίθεση με την περίπτωση των ορυκτών καυσίμων. Επιπλέον, σημαντικό ποσοστό των αναγκών θα κληθεί να καλύψει η ανακύκλωση.

Δημιουργική καταστροφή

Προηγούμενες ενεργειακές μεταβάσεις χρειάστηκαν πολλές δεκαετίες, σήμερα όμως η πρόκληση είναι πρωτοφανής: ένας παγκόσμιος πολιτισμός που λειτουργεί με άφθονη ενέργεια χρειάζεται να κατακτήσει επειγόντως την αειφορία. Στον σύγχρονο καπιταλισμό, η υπέρβαση της αδράνειας, δηλαδή η αντικατάσταση παλιών πρακτικών από νέες μεθόδους και τεχνολογίες, επιτυγχάνεται με δημιουργική καταστροφή. Με την πράσινη μετάβαση θα υπάρξουν απώλειες, αλλά και μεγάλοι κερδισμένοι: οι πράσινοι επενδυτές, καθώς και τα φτωχά κράτη ή κοινωνικά στρώματα που θα υπέφεραν από μια έντονη κλιματική αλλαγή. Παράλληλα, πολλοί άνθρωποι θα επωφεληθούν από καλλίτερο πλαίσιο ζωής και νέες οικονομικές και τεχνολογικές δυνατότητες. Δεν είναι παράλογη η σκέψη ότι η κλιματική αλλαγή αποτελεί ευκαιρία που, αν δεν υπήρχε, θα άξιζε να εφευρεθεί.

Εν τούτοις, η κοινωνική αποδοχή προχωρεί αργά, η δε εμπιστοσύνη στην σοβαρή επιστήμη δεν είναι παγιωμένη. Περιβαλλοντικός ακτιβισμός και ανησυχητικά μηνύματα από την σταδιακή θέρμανση του πλανήτη οικοδομούν μια βραδεία ευαισθητοποίηση, που πιθανώς θα επιταχυνθεί μπροστά στις οικονομικές και ανθρώπινες απώλειες από επερχόμενα βίαια καιρικά φαινόμενα, όπως τυφώνες, θύελλες, πλημμύρες, καύσωνες, πυρκαγιές, ξηρασίες κ.λπ. Πολλές κυβερνήσεις και διακρατικοί οργανισμοί διαμορφώνουν θεσμικά πλαίσια ευνοϊκά για επιταχυνόμενη πράσινη μετάβαση. Η ορμητική επιχειρηματικότητα μάλλον θα γίνει ο αποφασιστικός παράγων.

Για να μάθετε περισσότερα:

http://mudancasclimaticas.cptec.inpe.br/~rmclima/pdfs/destaques/sternreview_report_complete.pdf